سارتر، اگزیستانسیالیسم و جهان مدرن

نه اینکه باور به برتریِ خود در بسیاری مناطق – به‌ویژه در غرب – به حیات خود خاتمه داده باشد. ازآنجاکه جهانی‌شدن اساساً به معنای انقیاد و استیلای بر جهان و به دست گرفتن کنترل آن توسط قدرت‌های غربی بود، باور به برتری تمدن غرب با بخش اعظم کل پروسۀ جهانی‌شدن عجین شد؛ اما فرضیات بدون تفکر در رابطه با برتری فرهنگی نمی‌توانست بین صاحبان دانش و اندیشه، مدعی هیچ‌گونه اعتبار واقعی یا احترام عقلانی باشد. مطالبۀ عینیت علمی، به‌طور خاص، بخش عمده‌ای از احساس برتری‌ای که غرب در طول مراحل پیشین پروسۀ فتح جهان به آن پناه برده بود را بی‌اعتبار ساخت. پذیرش وجود و ارزشِ کثرت[۱۲] فرهنگ‌های مختلف و واگرا، در کنار نوعی تمایل به نگاه منتقدانه به پیش‌پنداشت‌های شخصی فرد، درنهایت به نتیجۀ فرعی[۱۳] و عقلانی تجارت و استقلال جهانی تبدیل شد و مدارا و سازش با چندین و چند شکلِ زندگی، درست به‌اندازۀ مثلاً جمع‌آوری آثار هنری از تنوع وسیعی از مناطق و دوره‌های تاریخی، به‌عنوان یک ویژگی از وجود مدرن تثبیت شد. نسبیت فرهنگی و اخلاقی به وضعیت یا عقیدۀ معمول و همه‌جاگستری در بین روشنفکران عصر معاصر تبدیل شد.
بااین‌وجود، آگاهی تدریجی و روزافزون نسبت به وضعیت چندفرهنگی نژاد بشر لزوماً به‌عنوان یک دستاورد پربار یا رهایی از قیدوبندهای سرکوبگرانۀ یک فرهنگ خاص، تجربه و تلقی نشد. بسیاری از مردم فکر می‌کردند که صرفاً اعتبار نسبی فرهنگ خودشان یک گزند و آسیب جدی برای به‌زیستی و رفاه معنوی و یک تهدید حاد و حساس برای اعتمادبه‌نفس و هویت فردی‌شان است. تا جایی که آن‌ها قدرت مجاب‌کنندۀ دیگر دیدگاه‌ها و سبک و سیاق‌های زندگی را درک و تجربه می‌کردند، احساس ریشه‌کن شدن از خاستگاه‌های فرهنگی‌شان و عاجزانه غوطه‌ور شدن در اقیانوس وسیع احتمالات فرهنگی به آن‌ها دست می‌داد. آن‌ها از کجا می‌توانستند اهداف مجاب‌کننده و هنجارهای الزام‌آور را برای خودشان پیدا کنند، درحالی‌که تمام آن چیزی که موجودیت داشت، کثرتی از فرهنگ‌های مختلف با ادعاها و پنداشت‌های رقابتی بود و نه هیچ‌گونه استاندارد مستقلی که بتوان به‌واسطۀ آن‌ها در مورد پرسش‌هایی در باب ارزش غایی چیزها به‌طور عینی تصمیم‌گیری کرد؟ مطلقیّتی[۱۴] که پیش از آن در مورد سنت‌ها و ارزش‌های کهنه، فرض بدیهی تلقی می‌شد از بین رفته بود و نومیدانه به‌واسطۀ تمایلات و گرایش‌های هم‌ترازکنندۀ عصر معاصر از اعتبار افتاده بود. تمدن‌هایی که پیش از آن همواره مقتدر و توانا با ارزش‌هایی تصدیق‌شده و به رسمیت‌شناخته‌شده و مطالبات چالش‌برانگیز بودند، زیر آوارهای ایدئولوژیکی و بت‌های خردشده به‌کلی از بین رفته بودند. برای مثال، «تی. اس. الیوت» جهان معاصر را به‌عنوان یک «لم‌یزرع»[۱۵] و به‌عنوان چشم‌اندازی توصیف می‌کند که از دیدگاه فرهنگی و معنوی به تصویر کشیده شده و ما در آن بقایای تمدن‌های بسیاری را می‌یابیم، اما به‌هیچ‌وجه ساختارهای مطلقاً معتبری را مشاهده نمی‌کنیم که بتوانند مردم را به عطش داشتن برای چیزی بیش از یک وجودِ در-آسایش، پیش‌پاافتاده و درنهایت خالی و پوچ ترغیب کنند. «الیوت» در مرثیۀ لم‌یزرع (۱۹۹۲) خود این‌طور می‌سراید:

چیست‌اند این ریشه‌ها که چنگ می‌زنند و این شاخه‌ها که می‌بالند
از دل این زباله‌دان سنگی؟ ای پسر انسان
تو را توان گفتن یا گمانی نیست، چه آنچه تو می‌شناسی جز
تلّی از تصاویر شکسته نیست.

از بین بسیار آثار ادبی مدرنی که این تجربۀ لم‌یزرع‌گونه از فقدان فرهنگی و سرگشتگی را توصیف می‌کنند، رمان «مرد بدون خاصیت» از «رابرت موزیل»، یکی از مهم‌ترین آثار است. این رمان که به‌صورت بخش بخش بین سال‌های ۱۹۳۱ تا ۱۹۴۳ به چاپ رسید، داستان شخصیتی به نام «اولریش» را بازگو می‌کند، فردی که مطلقاً مدرن است که آگاهی دقیق و بسیاری از صرفاً اعتبار نسبی فرهنگ خودش دارد و سعی می‌کند با تعریف هویت خود در یک موقعیت کاملاً چندفرهنگی و نسبیتی، با جهان معاصر به مصالحه و سازش برسد. او، در موقعیتی از داستان، این کار را به شکلی نمادین با تلاش برای انتخاب سبک معماری خانه‌ای انجام می‌دهد که قصد دارد ساکن آن شود. درحالی‌که تأملات «الیوت» لحن محزونی دارند، مشاهدات «موزیل» پرنشاط هستند و خواننده را غرق در افکار شاعرانه می‌کنند. بااین‌وجود، «موزیل» هم مثل «الیوت» تمدن مدرن را به‌عنوان وضعیتی از فقدان ارزش‌ها – به‌عنوان خلائی که در آن افراد بی‌آنکه نتیجه‌ای عایدشان شود در میان ویرانه‌های باقی‌مانده از فرهنگ‌هایی که زمانی شکوفا بوده‌اند، به دنبال راهنما و معیاری برای جهت‌یابی هستند – توصیف می‌کند:

وقتی اولریش خانه‌اش را ساخت و در آن ساکن شد، طبق چیزی که در انجیل آمده، حسی را تجربه کرد که از جهاتی همیشه انتظارش را می‌کشید. او خود را در موقعیت رشک‌برانگیزی دید که مجبور بود خانه‌ای که قرار بود در آن زندگی کند را از اول طراحی کند – و آن را مطلقاً به هر سبکی درآورد که از دید خودش مناسب بود. از یک تعمیر و بازسازی با وفاداری به سبک اولیه گرفته تا بی‌ملاحظگی و بی‌پروایی محض، تمامی احتمالاتی که می‌شد برای معماری بنا در نظر گرفت، در اختیار او بود و ذهنش برای انتخاب یک سبک از میان تمامی سبک‌های شناخته‌شدۀ موجود، از سبک‌های آشوریان باستان گرفته تا کوبیسم، آزاد بود. پس او باید کدام را انتخاب می‌کرد؟ … خوب، مردی بدون خاصیت که اولین قدم را برای بازگشت به سرزمین زادگاهش برداشته، دومین قدم را هم برمی‌دارد تا مطمئن شود این نیروهای خارجی بوده‌اند که زندگی او را شکل داده‌اند: او دکوراسیون منزل مسکونی‌اش را به دست پیشنهاد‌ها و القاهای شرکت‌های معتبر طراحی ساختمان می‌سپارد، چون متقاعد است که آن‌ها تمامی جوانب را در جهت حفظ تمامی سنت‌ها، تعصبات و محدودیت‌های مربوطه لحاظ می‌کنند … (۴)

تا جایی که به اعتقادات راسخ فرهنگی «اولریش» مربوط می‌شود، او، مردی بدون خاصیت، ورای تمامی سبک‌ها زندگی می‌کند: یک فرد مدرن نمی‌تواند صادقانه با هیچ شکل خاصی از خود-ارائه‌گی[۱۶] احساس نزدیکی کند. حتی معماری مدرن («کوبیسم») صرفاً سبکی در میان دیگر سبک‌ها است و هیچ دلیل به‌واقع مجاب‌کننده‌ای وجود ندارد که شخصی آن را به‌عنوان سبکی مناسب‌تر یا اصیل‌تر از دیگر سبک‌ها انتخاب کند. در نگاه «اولریش»، به‌واقع مدرن بودن، نه به معنای متجدد بودن، بلکه به معنای اساساً هیچ نبودن است – به عبارتی مدرن بودن به معنای پذیرش کلّیِ پوچی فرهنگی لم‌یزرع مدرن است. نامعلومی و نامحدودی فرهنگی و اخلاقی و انفصال افراطی درونی از تمامی پیشینه‌های فرهنگی، حقیقت بنیادین وجود او است؛ بنابراین او می‌تواند انتخاب سبک منزل خود را، به‌عنوان موضوعی بی‌اهمیت، به دست شرکت‌های معتبر طراحی ساختمان بسپارد. خانۀ او لاجرم سبکی از نوعی خاص را به رخ خواهد کشید، اما هیچ دلیلی وجود ندارد که فکر کنیم آن سبک خاص بهتر از سبک دیگری است.
روشنفکران قرن‌ بیستمی بسیاری بوده‌اند که با قاطعانه نسبت دادن خود به مذهب میراثی، قومیت یا دیگر سنت‌های ازپیش‌پذیرفته، راه گریزی از گرایش‌ها و تمایلات نسبیتی و هم‌ترازکنندۀ عصر تجددخواهی یافته‌اند. آن‌ها امیدوار بودند بتوانند با تبدیل‌شدن به بخشی از چیزی بزرگ‌تر و پذیرفته‌شده‌تر از فردیت‌های تعریف‌نشده، مشکوک و منزوی‌شدۀ خود، بر پوچی هولناک و «بی‌خانمانی استعلاییِ»[۱۷] (به تعبیری که «جورج لوکاس» به کار می‌برد) جهان مدرن غلبه کنند.