ویتگنشتاین، استعاره و متافیزیک

ناگفته پیداست که فلاسفۀ متأخر به‌واقع از بین زبان‌شناسان و واژه‌نگاران بوده‌اند. فلاسفۀ تحلیلی همچنان سعی دارند نور تازه‌ای بر مسائل فلسفی دیرپا و جاودانه‌ای چون ماهیت ذهن، پایه و اساس اخلاقیات، هدف غایی هنر و موضوعاتی ازاین‌دست، بتابانند؛ اما آن‌ها این کار را با توجه نشان دادن به جزئیات زبان و به شیوه‌ای انجام می‌دهند که فلاسفۀ متقدّم آن را افراطی تلقی می‌کردند. فلاسفۀ تحلیلی متقاعد شده‌اند که نمی‌توان بدون موشکافی و بررسی دقیق شیوه‌ای که زبان بر طبق آن واسطۀ دریافت و ادراک – یا سوء ادراک – ما از جهان می‌شود و این دریافت و ادراک را شکل می‌دهد، به هیچ‌گونه بینش درونی معتبری در باب جهان دست‌یافت.
موضوعی که نزد فلاسفۀ تحلیلی متقدّم اهمیت بسیار زیادی داشت، نقد و تخریب احتمالی متافیزیک بود. متافیزیک، علم مطالعه درزمینۀ ماهیت غایی واقعیت است و از قدیم و به‌طور سنّتی نظریه‌های به شدّت اندیشه‌محوری را در باب امور ماوراءالطبیعه به خود اختصاص داده است، نظریه‌هایی که به‌طورمعمول به همان اندازه که رفیع و ارزشمندند به‌واسطۀ بی‌دقتی و عدم صراحتشان گیج‌کننده می‌باشند. در عصری که تا حدّ بسیار زیادی بر پایۀ موفقیت علوم دقیقه و مبتنی بر شواهد شکل گرفته بود، فلاسفه علاوه بر مطالعۀ گسترده و البته بی‌هدف موضوعات عمومی، در مورد اظهارات و ادعاهای بی‌ثبات و پرخطر متافیزیکدانان محتاط شده بودند و روزبه‌روز بیشتر خواستار گواه و شاهد موثق و دیگر اشکال تحقیق و اثبات می‌شدند.
«ویتگنشتاین» به‌طور خاص مدعی بود که اظهارات مربوط به متافیزیک از هیچ‌گونه محتوای شناختی،‌ از هر نوعی که باشد، برخوردار نیستند – به این معنا که درواقع، این اظهارات درست به همان شیوه‌ای متشکل از واژه‌‌های بی‌معنا هستند که شعر «سخنان یاوه» [1] از «لوییس کارول» از کنار هم قرار گرفتن «کلمات» بدون معنی شکل گرفته است. «ویتگنشتاین» به‌قصد پاک‌سازی و رفع ابهام از مقوله‌ای که با مفاهیم موهوم و آشفتگی‌های مفهومی و ادراکی دچار سردرگمی شده بود، توصیه کرد که گزاره‌های تیره و مشکوک و صرفاً پرطمطراق متافیزیک جای خود را به یک سکوت هوشمندانه بدهند. او در انتهای «رسالۀ منطقی-فلسفی» پیشگامانۀ خود این‌طور نوشت:
روش صحیح در فلسفه می‌تواند این باشد. بیان هیچ‌چیز جز آنچه بتوان آن را بیان کرد، یعنی، گزاره‌های علوم طبیعی، یعنی، چیزی که هیچ ارتباطی به فلسفه ندارد: و سپس همواره، هرگاه شخص دیگری تمایل به بیان چیزی متافیزیکی داشت، به او نشان دادن که هیچ معنایی به علائم خاصی که در گزاره‌هایش به‌کاربرده، نبخشیده است. ممکن است این روش برای طرف مقابل رضایت‌بخش نباشد – شاید او حسی مبنی بر اینکه ما داریم به او فلسفه را آموزش می‌دهیم، نداشته باشد – اما تنها روش تمام و کمال صحیح خواهد بود … جایی که شخص نمی‌تواند سخن بگوید، آنجاست که باید خاموش باشد. (1)
«لودویگ ویتگنشتاین» (1951-1889) در «وین» متولد و همان‌جا بزرگ شد، اما دورۀ حرفه‌ای تحصیلات خود را در انگلستان گذراند، جایی که ابتدا در آن به فراگیری دانش مهندسی و سپس ریاضیات و فلسفۀ تحلیلی پرداخت. «برتراند راسل»، استاد و دوست او، خیلی زود به این نتیجه رسید که «ویتگنشتاین» یک نخبه و نابغۀ فلسفی است، کسی که بیش از یک موفقیت چشمگیر و تأثیرگذار در نظریۀ تحلیل منطقی و فلسفی داشت. در جریان جنگ جهانی اول، «ویتگنشتاین» درحالی‌که در ارتش اتریش به مبارزه مشغول بود، «رسالۀ منطقی-فلسفی» خود را نوشت، نسخۀ کم‌حجمی که به یکی از کلاسیک‌های فلسفۀ قرن بیستم تبدیل شد. این اثر، الهام‌بخش گروهی از فلاسفۀ شورشی شد که بعدها به نام «حلقۀ وین» مشهور شد و نیز پایۀ اصلی «پوزیتیویزم منطقی» (اثبات‌گرایی منطقی) را بنا نهاد، مکتبی از تفکر که با هیاهو و سروصدای بسیار در پی حذف مقولۀ متافیزیک از فلسفۀ حرفه‌ای بود.
پس از جنگ، «ویتگنشتاین» (که با ارثی که به او رسیده بود، حالا یک میلیونر بود) تمامی ثروت خود را بخشید، فلسفه را رها کرد و تصمیم گرفت راهب شود، دو سال را با طراحی و ساخت یک خانۀ از بیخ و بن مدرن برای خواهرش سپری کرد و درنهایت تصمیم گرفت به‌عنوان یک معلم مدرسۀ ابتدایی در یکی از روستاهای اتریش امرارمعاش کند. در سال‌های پایانی دهۀ 1920 بود که بالاخره ترغیب شد به دانشگاه «کمبریج» و فضای فلسفۀ آکادمیک بازگردد. او باقی سال‌های عمر خود را به تدریس و نقد آثار ابتدایی خود، به‌ویژه بنیادستیز کردن ایدۀ ساختارشکنی متافیزیک و فلسفۀ سنّتی خود پرداخت. بااینکه او حتی بیش‌ازپیش از تدریس آکادمیک به‌عنوان راهی برای کسب درآمد و امرارمعاش ناخشنود بود، اما تأثیری که در بین فلاسفۀ جوان و دیگر متفکرین داشت، بسیار عظیم بود. «پژوهش‌های فلسفی» او که پس از مرگش در سال 1953 به چاپ رسید را می‌توان به‌آسانی به‌عنوان یکی از قاطع‌ترین و پراهمیت‌ترین آثار تفکر قرن بیستم طبقه‌بندی کرد.
عمدۀ آثار «ویتگنشتاین»، مانند آثار متقدم‌ترین فلاسفۀ تحلیلی، با منطق، زبان، تکوین مفهوم و پرسش‌هایی سروکار دارد که امروز تحت عنوان علوم شناختی مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرند و نقد مذهب و زبان مذهب یکی از محصولات جنبی این تلاش‌ها بوده است. نقد افراط‌گرایانۀ «ویتگنشتاین» از مقولۀ متافیزیک همچنان دارای دلالت‌های ضمنی قابل‌توجهی برای درک زبان مذهبی است و ما در ادامه به بررسی همین دلالت‌های ضمنی خواهیم پرداخت.
کانون نقدهای سنّتی از مذهب، همواره این مجادله و مباحثه بوده است که باورهای مذهبی به‌نوعی وهم و خیال هستند و اینکه اظهارات محوری و اصلی هر کیش و آیینی یا به‌طور گسترده و جامع مبتنی بر اندیشه است یا صرفاً غلط می‌باشند. درحالی‌که کارشناسان حوزۀ الهیات وقت بسیاری را صرف پروژه‌هایی چون اثبات وجود خدا کرده‌اند و در عین حالیکه منکران وجود خدا تمام تلاش خود را برای نشان دادن اینکه ادعاهای مذهبی تا چه اندازه مغایر با حقایق آشکار شعور جمعی و علم هستند، هر دو طرف این مجادله همواره این قضیه را مسلم و بدیهی دانسته‌اند که اظهارات مذهبی اساساً یا درست هستند یا نادرست.
نقد تحلیلی مذهب ازاین‌جهت متفاوت از ما‌به‌ازاهای سنتی آن است که در نقد تحلیلی صحبتی از اینکه ادعاهای مذهبی ثابت‌نشده یا نادرست‌اند، نمی‌شود بلکه نقد تحلیلی به این نکته اشاره می‌کند که درک این‌گونه ادعاها غیرممکن است؛ و درک این دست ادعاها نه به دلیل بسیار دشوار یا بیش‌ازحد پیچیده بودن آن‌ها، بلکه ازاین‌جهت غیرممکن است که آن‌ها به لحاظ لغوی معنایی ندارند. طبق این نقد تحلیلی، اظهارات مذهبی یا درست هستند یا غلط، اما به لحاظ لغوی معنا ندارند. به عبارت دقیق‌تر، این‌گونه اظهارات اصلاً اظهاریه یا جمله نیستند، بلکه صرفاً قیل‌وقال‌ها یا علائم بی‌شماری هستند که بر هیچ مفهومی دلالت ندارند.
شرح این قضیه به این صورت است: جملۀ «خوک‌ها ذرت می‌خورند» صحیح است. جملۀ «خوک‌ها با تکان دادن گوش‌هایشان پرواز می‌کنند» غلط است. جملۀ «خوک‌ها گوربان تووز» نه درست است و نه غلط، بلکه مهمل است. بنا بر قول فلاسفۀ تحلیلی بالا، اظهارات و جملات اساسی مذهب از اساس مانند جملۀ «خوک‌ها گوربان تووز» هستند – آواهای شبه-جمله بدون هیچ معنایی. هیچ‌کس نمی‌تواند جملۀ «خوک‌ها گوربان تووز» را باور داشته باشد یا باور نداشته باشد یا آن را به‌درستی تلفظ کند. به این دلیل که پیش از آنکه شخص بتواند بیانی را باور کند یا باور نکند، لازم است درک کند که آن بیانیه چه می‌گوید – و اینکه، بنا بر قول فلاسفۀ تحلیلی، این قضیه در مورد گزاره‌های متافیزیکی یک‌جور امکان‌ناپذیری است.
اظهارات می‌توانند به طرق گوناگون و بسیاری مهمل باشند. «خوک‌ها گوربان تووز» ازنظر ظاهری مهمل است. بر این مبنا، می‌توان گفت که شعر «جابرووکی» از «لوییس کارول» نیز مهمل است: «توآس بریلیگ، اند اسلیتی تووس/ دید گایر اند گیمبل این د ویب … .» باقی جملات نیز مهمل هستند، اما در نگاه اول طوری به نظر می‌رسند که گویی معنا دارند: «احساسات من 1.74 پوند وزن دارند» می‌تواند نمونۀ خوبی باشد و همین‌طور جملۀ «نرخ تورم بدون آب است.» اظهارات مذهبی خاصی هستند که در نگاه اول به نظر جملات قاعده‌مندی نیز می‌آیند. گزاره‌هایی چون «محارب (جنگجو) درگذشته [از این جهان] به جهان دیگر می‌رود» یا «خداوند همه‌چیز را می‌بیند» قطعاً به مهملی «خوک‌ها گوربان تووز» نیستند؛ اما بنا بر باور فلاسفۀ تحلیلی بالا، این گونه‌اند. بااین‌وجود، عاری از معنا بودن آن‌ها را می‌باید از طریق تجزیه‌وتحلیل‌های دقیق و خاصی نشان داد.