«ژنرال» و رسالۀ منطقی-فلسفی ویتگنشتاین

مقیاسی از اینکه «ویتگنشتاین» تا چه اندازه عمیق، ادراک و دریافت عمومی را در روند ارزش‌زدایی خود از علم، تضعیف می‌کند. دیدگاه غالب عصر مدرن، آن است که علم، جهان را همان‌طور که به‌واقع هست، توصیف می‌کند – برخلاف مذهب، اسطوره، یا دیگر جهان‌بینی‌های غیرعلمی که به گمانه‌زنی‌ها و نظرپردازی‌های تحقیق‌ناپذیر میدان می‌دهند و نیز عرصه‌هایی که واقعیات را به شکلی که در درون خود هستند، استتار، منحرف یا به‌کلی حذف می‌کنند؛ اما «ویتگنشتاین» نظریه خود را این‌طور بیان می‌کند که توصیف علمی از جهان بیانگر تنها یک نوع درک جدای از دیگر انواع درک‌ها است. تفسیر علمی از جهان، طبق «رسالۀ فلسفی-منطقی»، به‌نوعی تصحیح دیدگاه‌های اشتباه نیست، بلکه ادراکی جایگزین از نوع دیگری است که اعتبارش از دیگر انواع ادراکات نه کمتر و نه بیشتر است. آنچه دانشمندان «قوانین طبیعت» می‌نامند واقعیات طبیعت را «تبیین» نمی‌کند، بلکه صرفاً آن‌ها را در یک چهارچوب ادراکی باهم تلفیق می‌کند که ازقضا دانشمندان در حیطۀ آن دچار اشتباهات زیر می‌شوند:

ادراک مدرن کلی از جهان (کل مفهوم مدرن جهان) بر پایۀ این وهم و خیال ایجاد می‌شود که به‌اصطلاح، قوانین طبیعت توضیحات و تبیین‌هایی از پدیده‌های طبیعی هستند. (6.371)

ازاین‌رو، امروزه مردم در رویارویی با قوانین طبیعت مکث و تأمل می‌کنند و با آن‌ها به‌عنوان عاملی غیرقابل‌نقض (به‌مثابه اموری مقدس) برخورد می‌کنند، درست همان طرز تلقی‌ای که در قرون و اعصار گذشته نسبت به خدا و تقدیر وجود داشت؛ و درواقع، دیدگاه هر دو دوره هم درست است و هم غلط است: گرچه دیدگاه پیشینیان ازاین‌جهت به‌مراتب شفاف‌تر است که آن‌ها دارای یک پایانۀ شفاف و تأییدشده هستند، درحالی‌که سیستم مدرن تلاش می‌کند ظاهر قضایا را طوری جلوه دهد که گویی همه‌چیز قابل توضیح و تبیین است. (6.372)
دیدگاه پیشینیان و دیدگاه معاصران متکی به ذهن‌های علمی (علم-محور)، هر دو ازاین‌جهت درست هستند که هر دو برای انتخاب یک چهارچوب ادراکی که بتوانند اطلاعات و داده‌های خود را در قالب آن تلفیق کنند، آزادند؛ اما هر دو این دیدگاه‌ها به این لحاظ غلط هستند که فرض می‌کنند توصیفاتشان جهان را به شکلی که به‌واقع هست، نشان می‌دهند. چهارچوب‌های ادراکی آن‌ها چیزی جز ساختارهای طراحی‌شده‌ای نیست که می‌توانند سازمان‌دهی واقعیات را با رده‌بندی آن‌ها به یک شیوۀ منسجم و متحد نمایش تسهیل کنند و نیز حتی می‌توانند به نیازهای زیبایی‌شناختی و احساسی خاصی پاسخ درخور دهند، اما به‌محض آنکه از آن‌ها به‌عنوان ابزاری برای پرده برداشتن از دیدگاه صحیح به جهان استفاده شود، به مجموعه‌ای از ایدئولوژی‌های تحریف‌گر بدل می‌گردند.
اوضاع واقعی/کنونی جهان تا همان حدّی که توسط دانشمندان موردبررسی قرارگرفته است توسط طرفداران و پیروان وفادار به هر مذهب یا « Weltanschauung » (واژۀ آلمانی به معنای جهان‌بینی)‌های دیگر نیز دیده‌شده است. کسانی که مشغول و درگیر مسائل روزمرۀ زندگی هستند نیز نگاه بهتری به این مقوله ندارند. ماهیت واقعی و صحیح جهان تنها در دید فیلسوفی آشکار می‌شود که با دقت تمام به تجزیه‌وتحلیل زبان بپردازد و عبارات اصل و حقیقی را از حروف و عبارات نامفهوم و گیج‌کننده جدا کند و نیز کسی که نوعی فرآیند تجزیه‌وتحلیل موازی واقعیت را پیش ببرد. فیلسوف با این کار آنچه از تمامی ارتباطات و ساختارهایی که مردم می‌توانند به هر دلیل ممکن فرض قرار دهند را تفکیک می‌کند. از طرف دیگر، ازآنجاکه نمی‌توان لفاظی پوچ را به فیلسوف تحلیلگر نسبت داد، بنابراین او از هرگونه اوهام‌پردازی هستی‌شناسانه‌ای مبری است. جهان، در نظر چنین فیلسوفی، همان‌طور ظاهر می‌شود که به‌واقع هست: اختلاطی از واقعیات، بری از تمامی ارتباطات، ارزش‌ها و اهمیت و – به نحو تناقض‌آمیزی – «محدودشده» به‌واسطۀ برتری و تفوقی که به‌هیچ‌وجه وجود خارجی‌ ندارد.

[1] ‘Sub specie aetenitatis’ : Latin for ‘under the aspect of eternity’

کیتون: ژنرال

«جوزف فرانسیس باستر کیتون» در سال 1895 در «پیکوآ»ی «کانزاس» آمریکا متولد شد. او از والدینی که هنرمندان نمایش‌های واریته بودند آکروبات و پانتومیم را فراگرفت. او در سال 1917 اولین فیلم خود را با عنوان «شاگرد قصاب» ساخت. «کیتون» در سال‌های دهۀ 20 به کارگردانی و بازی در فیلم‌های کوتاه و بلند بی‌شماری پرداخت. حرفۀ او با ظهور فیلم‌های ناطق که نقطۀ پایانی بر تولید فیلم‌های صامت گذاشتند و هنر پانتومیم را از رونق انداختند، رو به افول گذاشت. او، در دهۀ 40، با بازشناسی استعداد غیرقابل‌انکارش توسط خبرگان صنعت، بازگشت متوسطی به این حرفه را تجربه کرد. «کیتون» در سال 1966 در کالیفرنیا از دنیا رفت.
«ژنرال» در سال 1926 فیلم‌برداری شد؛ یک اثر کمدی از نمایش بی‌ارتباطی‌ها. داستان فیلم بر اساس یک اپیزود واقعی از جنگ داخلی است: یک جاسوس از جبهۀ متحدین، به کمک شش مرد دیگر، لوکوموتیو «ژنرال» را از ائتلافیون می‌‌ربایند و به شمال فرار می‌کنند و در طول مسیر تا جایی که می‌توانند خطوط ریلی به سمت جنوب را تخریب می‌کنند. «باستر کیتون» (بدون هیچ‌گونه قصد و نیت فلسفی) این داستان را در قالب فیلمی به نمایش گذاشته است که در آن جهان به نحوی ظاهر می‌شود که گویی از ابتدا مطابق با هستی‌شناسی «رسالۀ منطقی-فلسفی» «ویتگنشتاین» خلق شده است.
بی‌ارتباطی را شخص «باستر کیتون» در قالب کاراکتری که در فیلم دارد، شروع می‌کند. او مردی است که خود را در هر موقعیتی که می‌بیند، خواه زمانی که به‌عنوان یک سرباز دشمن در حال حمله است، در حال تقاضای ازدواج از نامزد خود است، یا در حال روغن‌کاری چرخ‌های لوکوموتیوش است، حالت چهرۀ بدون-لبخند و جدی ثابتی را از خود به نمایش می‌گذارد. هیچ‌گونه ارتباط متقابلی بین حالت چهره و موقعیتی که او خود را در آن می‌یابد، وجود ندارد و ازاین‌رو ظاهراً هیچ‌گونه انطباقی بین حالت درونی ساختار و محیط خارجی او نیست. به نظر می‌رسد هر آنچه او درگیر در آن است به طرز عجیبی ناملموس و بی‌ارتباط با وضعیت ذهن او است. این، بخشی از جذبۀ کمیک پرسونای اوست.
تعداد زیادی از صحنه‌های فیلم «ژنرال» به نظر، نمایش‌های مشروح و مضحکی از بخش‌های 6.373 و 6.374 «رسالۀ فلسفی-منطقی» هستند: «جهان مستقل از ارادۀ من است» … «حتی اگر [به فرض محال] قرار بر این باشد که هر آنچه ما آرزو می‌کنیم به وقوع بپیوندد، بازهم این جهان صرفاً رحمتی است که به‌اصطلاح معروف، از سوی تقدیر به ما عنایت شده است (لطف سرنوشت است)» – برای مثال، در ابتدای فیلم (و جنگ داخلی) «کیتون» سعی می‌کند برای سربازی و رفتن به جنگ ثبت‌نام کند و این تلاش را با جدیت بیشتری نسبت به هر کس دیگری انجام می‌دهد؛ اما در آخر، به دلیل شرایطی که خارج از توان و کنترل او است، تنها کسی است که لباس فرم به تن ندارد و به همین علت مایۀ خفت و ننگ نامزد و خانواده‌اش است. یا زمانی که گشت جنوبی، «ژنرال» او را می‌دزدد، «کیتون» شتابان به لوکوموتیو دیگری می‌رود که آمادۀ کشیدن سکوی مسطحی پر از سربازان، به سمت میدان‌ جنگ است. او موتور را روشن می‌کند و در یک تعقیب و گریز پرهیجان به دنبال دزدان می‌رود؛ اما بارکش سربازان به قسمت موتور متصل نیست و بنابراین پشت سر «کیتون» جا می‌ماند.
به همین ترتیب، بخش اعظم توالی رویدادهای فیلم از اپیزودهایی ساخته می‌شود که عدم تجانس و ناسازگاری اراده و عمل را به نمایش می‌گذارند. در یک موقعیت خاص که در آن، زمان بسیار بااهمیت است، «کیتون» لوکوموتیو را متوقف می‌کند تا به‌سرعت منبع هیزم خود را دوباره پر کند. او با شتابی که در انجام این کار به خرج می‌دهد نگاه نمی‌کند که تکه‌های چوب را کجا پرت می‌کند و درنتیجه متوجه نمی‌شود که نه‌تنها چوب‌ها در طرف دیگر واگن سوخت جمع نمی‌شوند بلکه تکه‌ چوب‌هایی هم که از قبل آنجا بودند را به بیرون پرتاب می‌کنند؛ و در نبرد «ماریتا» «کیتون» شمشیرش را می‌کشد تا خط شروع آتش را به سمت توپچی‌ها نشان دهد؛ اما تیغۀ شمشیر از دسته جدا می‌شود، به پرواز درمی‌آید و برحسب‌تصادف محض، روی پشت بدن تک‌تیراندازی فرود می‌آید که در حال تک‌به‌تک خلاص کردن هم‌رزمان او بوده است. برحسب‌تصادف، اما گلولۀ توپ، یک سد را خراب می‌کند و سیل آنی و مهیبی به راه می‌اندازد.
بسیاری از این صحنه‌ها صرفاً نمونه‌های ساده‌ای از قصد و نیّت‌هایی که تشخیص داده نمی‌شوند، نیستند. در چندین و چند موقعیت، اتفاقات، مسیری که قرار است طی کنند – اما به دلایلی کاملاً غیرمرتبط با قصد و نیّت بازیگران هستند – را منحرف می‌کنند. اپیزودهای شمشیر از غلاف بیرون کشیده شده و گلولۀ توپی که به‌اشتباه پرتاب می‌شود نمایش‌های مشروحی از موردی از این نوع هستند. چراکه تک‌تیرانداز به‌طورقطع معلول می‌شود و سربازان دشمن از عبور از رودخانه بازداشته می‌شوند؛ اما این امور به شیوه‌ای اجرا می‌شوند که هیچ‌کس آن را برنامه‌ریزی نکرده بوده است.
یکی از معروف‌ترین اپیزودهای فیلم، کشاکشی است که «کیتون» با خمپاره‌اندازی که به لوکوموتیوش متصل است، دارد. این اپیزود را می‌توان به‌عنوان نمایش مشروح و مبسوطی از دیدگاه «ویتگنشتاین» مبنی بر اینکه همه‌چیز «اتفاقی/تصادفی» است، دید. بعدازآنکه «کیتون» سلاح را پر می‌کند و فتیلۀ آن را روشن می‌کند تا دشمن بالای سر خود را به رگبار ببندد، لولۀ توپ ناگهان به پایین مایل می‌شود و حالا وسیلۀ نقلیۀ خود او را هدف قرار می‌دهد. عواملی از کائنات به کمک می‌آیند تا تلاش او برای خلق یک فاجعه را درنهایت بی‌اثر کنند. درست وقتی‌که گلوله شلیک می‌شود، لوکوموتیو «کیتون» به یک پیچ می‌رسد و می‌پیچد و از تیررس خطر خارج می‌شود. هم‌زمان، ماشین بخار دشمن، پیچ را کامل رد کرده است و مستقیم در تیررس شلیک گلوله قرار می‌گیرد. این انفجار مهیب و غرنده که تقریباً لوکوموتیو دشمن را از خط خارج می‌کند، این باور (کاملاً اشتباه) را در جبهۀ جنوب ایجاد می‌کند که قطار «کیتون» حامل قدرت برتر خطرناکی است.
شیوه‌ای که «ژنرال» بر طبق آن، واقعیت را به نمایش می‌گذارد را می‌توان به‌عنوان انهدام و تخریب شادی‌آور ارتباطات عادی‌ای توصیف کرد که واقعیت‌های جهان را کنار یکدیگر نگه می‌دارند. در این فیلم، هیچ‌گونه پیوند قابل‌پیش‌بینی‌ای بین یک رویداد و رویداد دیگر وجود ندارد: هر چیزی می‌تواند از هر چیز دیگری ناشی شود. ازاین‌رو، «کیتون» اطلاعات نظامی جمع می‌کند یا اقدام به نجات «ژنرال» خود می‌کند اما در همین مسیر نامزدش را نجات می‌دهد. درنهایت از او تقدیر می‌شود و ارتقاء مقام می‌یابد – نه به خاطر دلیری و اعمال شجاعانه‌اش، بلکه به این دلیل که او به‌طور اتفاقی و برحسب‌تصادف به یک فرماندۀ جنوبی که از قبل بی‌هوش افتاده بوده است برخورد می‌کند و بنابراین می‌تواند به‌راحتی او را اسیر کند. در هیچ جایی از این فیلم هیچ‌گونه ارتباط پذیرفتنی بین یک عمل و نتایج حاصل از آن وجود ندارد.
شیوۀ دیگری که «ژنرال» بر طبق آن درون‌مایۀ بی‌ارتباطی را به‌تفصیل شرح می‌دهد، نشان دادن رفتارهای نا به‌جا است. همان‌طور که حالت چهرۀ «کیتون» صرفاً به‌طور اتفاقی موافق با یک موقعیت خارجی است، رفتار کاراکترهای اصلی فیلم نیز اغلب اوقات کاملاً غیرمرتبط با موقعیتی است که در آن، این رفتار را نشان می‌دهند. وقتی «کیتون» به سراغ نامزدش می‌رود، بعدازآنکه موهایش را شانه می‌کند و گردوخاک لباسش را می‌تکاند و …، با این امید که خود دختر در را بازخواهد کرد، جلوی در می‌ایستد؛ اما در تمام این مدت، نامزدش درست پشت سر او در ایوان ایستاده است و شاهد مراحل آماده‌سازی اوست که با دقت تمام انجام می‌شوند. یا زمانی که «کیتون» به همراه یک گروه از مسافران خشمگین دنبال لوکوموتیوش می‌دود و قیافۀ تهدیدآمیزی نسبت به دزدان به خود می‌گیرد، به‌هیچ‌وجه متوجه نمی‌شود که بعد از مدتی کاملاً تنها است و اینکه مسافران، دیگر از این تعقیب ناامیدانه دلسرد شده‌اند و پشت سر او جامانده‌اند. تحت چنین شرایطی، رفتار تهدیدآمیز او مضحک است.
بی‌ارتباطی جهان «ژنرال» به‌واسطۀ نقش ناجور و نامتجانس یونیفرم‌ها در فیلم نمادسازی می‌شود؛ وقتی دزدان لوکوموتیو به قلمرو شمال می‌رسند، سربازان جبهۀ متحد به فرماندۀ آن‌ها شلیک می‌کنند چون او همچنان یک یونیفرم جنوبی به تن دارد؛ و وقتی «کیتون» در بازگشت موفقیت‌آمیز خود از شمال، با دیدن اولین مردان خاکستری‌پوش مشتاقانه برای آن‌ها دست تکان می‌دهد، آن‌ها به سمت او شلیک می‌کنند چون او هنوز ملبس به یونیفرم آبی است. اتفاقاتی مثل این، یک‌بار دیگر بر این موضوع تأکید می‌کنند که در این فیلم، هیچ‌گونه انطباقی بین حالت‌های درونی و بیرونی نیست، همان‌طور که چنین انطباقی در کمترین حد ممکن بین دیگر واقعیت‌ها وجود دارد. در جهان «ژنرال»، مرد آبی‌پوش می‌تواند یک شمالی باشد یا نباشد و مردان خاکستری‌پوش به همان اندازه که می‌توانند دوست باشند ممکن است دشمن باشند. ازآنجایی‌که در این جهان تمامی ارتباطات اساساً «اتفاقی» هستند، صحبت از آن‌ها درنهایت غیرممکن است.
به‌واسطۀ برجستگی عنصر راه‌آهن در فیلم «ژنرال»، اتصال و انفصال ماشین‌ها یک موتیف تکرارشوندۀ به شدّت آشکار در سرتاسر فیلم به شمار می‌رود. این موتیف به‌طورقطع توسط «کیتون» و به دلایل فلسفی انتخاب نشده است؛ اما با در نظر گرفتن ساختار پایۀ بی‌ارتباطی در فیلم، می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که هم‌رویدادی و انطباق ماهیت بی‌ثبات و پرخطر اتصالات (وسایل) نمادی است که به شکلی ظریف حکایت از پیوند بی‌ثبات و پرخطر بین واقعیت‌ها و این جهان دارد.