زرتشت نیچه

بیشتر کسالت‌های معنوی حاضر به‌واسطۀ عاملی است که «زرتشت» از آن به‌عنوان «مرگ خدا» یاد می‌کند. نه اینکه «زرتشت» تصور می‌کرد که خدا اصلاً وجود داشته است، بلکه او به این نکته واقف بود که در آن زمان، ایدۀ وجود خدا نوعی الهام با بیشترین درجۀ اهمیت بود که بدون آن، بیشتر فرهنگ غربی (و نیز بیشتر فرهنگ غیر-غربی) هرگز امکان ظهور نمی‌یافتند. به‌هرروی، با بسط و توسعۀ عصر جدید با گرایش‌های سکولاری آن، ایدۀ یک خدای قادر متعال به شکلی روزافزون اعتبار و نیروی پدیدآورندگی خود را از دست داد، و زمانی که خردورزی علمی به سبک فکری غالب جامعه تبدیل شده بود، فکر اینکه یک خدای شبه‌انسان بتواند چیزی شبیه به یک ارباب واعظ-قانونِ یک دنیای کامل و نظم‌یافته و معنی‌دار باشد، به شکلی ناامیدانه خام و نابجا به نظر می‌رسید. جهان بنا بر آنچه علم مدرن توصیف می‌کند، بیش از آن وسعت یافت که بتوان آن را حتی در کلیت آن درک کرد و یافتن هرگونه اساس و مبنای معتبری برای یک نظام اخلاقی اصیل، یا برای چیزی بیش از یک معنای قراردادی از زندگی، برای افراد تحصیل‌کرده روزبه‌روز دشوارتر شد. پوچ‌گرایی به یک معضل آزارنده برای انسانیت مدرن بدل گشت و همین مسئله است که فلسفۀ «زرتشت» قصد حل کردن آن را دارد. «زبرمرد» پاسخ «زرتشت» به این لم‌یزرع فرهنگی است.
وقتی «زرتشت»، در میان مردم، هیچ فرصتی را برای دفاع از دیدگاه خود از دست نمی‌دهد: انسانیت، به‌عنوان یک کل، باید بر وضعیت حدّ وسطی فعلی و تمدن فروپاشیده‌ شدۀ خود غلبه کند تا موفق به خلق زبرمرد شود: «انسان چیزی است که باید بر او غلبه کرد. تو برای غلبه بر او چه کرده‌ای؟» بااین‌وجود، پذیرش و استقبالی که از فلسفۀ «زرتشت» می‌شود، به‌هیچ‌وجه دلگرم‌کننده نیست. مردم در ابتدا این پیامبر جدید را با عضوی از یک گروه سیرک اشتباه می‌گیرند. و به‌محض آنکه آن‌ها آنچه «زرتشت» قصد انجامش را دارد را درک می‌کنند، بسیار صریح به او می‌گویند که مطلقاً به چیزی شبیه به این زبرمرد نیازی ندارند و اینکه آنچه آن‌ها به‌واقع به آن علاقه‌مند هستند یک زندگی خوب و راحت است. مردم می‌خندند و می‌گویند «تو می‌توانی زبرمرد را برای خودت داشته باشی.» وقتی زندگی هیچ معنای والاتری ندارد، هیچ‌چیزی نیست که آن‌ها به خاطرش ثانیه‌ای از خواب خود غافل شوند. خوشبختی به شکل لذت، والاترین هدف آن‌ها است – به بیان سودگرایان: «بالاترین خوشبختی برای بالاترین تعداد مردم.» (هیچ فلسفه‌ای وجود ندارد که تفکر «زرتشت» به نحوی مستقیم‌تر از تضادش با سودگرایی، با آن مغایر باشد. به‌ندرت پیش می‌آید که «نیچه» با لحنی جز استهزاء دربارۀ «جان استوارت میل» سرپهن*، نظریه‌پرداز اصلی سودگرایان، صحبت کند.)
*لقبی که نیچه به جان استوارت میل داده بود. «ماهی سرپهن» کنایه از آدم بی‌فکر و بی‌پروا. م.
ازاینجا به بعد، «زرتشت»، حسی جز نفرت و اهانت نسبت به توده‌های مردمی ندارد، گرچه مرتب دچار وسوسۀ دلسوزی و کمک به آن‌ها می‌شود. حس انزجار او نه‌تنها نسبت به آن دسته از طبقات اجتماعی که به‌طور سنتی از مزایای تحصیل و آموزش برتر، مستثنا شده‌اند، بلکه نسبت به افرادی که زندگی خود را محدود به آرمان‌هایی در جهت دستیابی به چیزهای کم‌اهمیت و رفاه و آسایش کرده‌اند، بسط می‌یابد. این گروه دوم بیشتر هنرمندان و نویسندگان، بیشتر شاگردان و اساتید، بیشتر ژورنالیست‌ها و سیاستمداران – اکثریتی که، به عبارتی، گاهی «نخبگان فرهنگی» نامیده می‌شوند – را در برمی‌گیرد. این گروه از افراد به‌هیچ‌وجه قابلیت رشد و پرورش جدی پتانسیل‌های شخصی یا انسانی خود را ندارند. در عوض، «زرتشت» شروع به جستجوی معدود افراد برجسته و ممتاز می‌کند، افرادی که ذاتاً تشنۀ چیزی بیشتر از برآوردن امیال میان‌مایه و پیش‌پاافتاده در زندگی هستند. «زرتشت» به دنبال جویندگان است و برای پیدا کردن و جذب چنین افرادی با هیچ مشکلی مواجه نیست. در این نقطه، کار او به‌عنوان یک معلم، با جدیت تمام آغاز می‌شود.
بخش اول از «چنین گفت زرتشت» شامل تقریباً بیست‌ودو نطقی است که «زرتشت» خطاب به شاگردان و مریدان خود ایراد می‌کند. این نطق‌ها شرح استادانه‌ای بر فلسفۀ زبرمرد هستند. خط فکری اصلی این خطابه‌ها را می‌توان در قالب شش نکتۀ زیر خلاصه کرد:
1.بنیادی‌ترین مباحثۀ «زرتشت»، تکذیب همه‌جانبۀ تمامی باورهای متافیزیکی است – ردّ جامع این ایده که یک دنیای «واقعی» در «پس» این جهان فیزیکی وجود دارد، جهان افضل و برتری که ورای دنیای حواس ما است. ازنظر «زرتشت»، تنها یک جهان وجود دارد و آن جهان از اساس و بنیاد فیزیکی است. به‌عبارت‌دیگر، «زرتشت» یک مونیست ماتریالیست (وحدت‌گرای معتقد به اصالت ماده) است و ثنویت را هم به لحاظ فلسفۀ آن و هم ازنظر قالب‌های مذهبی آن نفی می‌کند. «افلاطون»، «دکارت» یا «کانت» درست به‌اندازۀ مسیحیت یا هر مذهب متافیزیکی دیگر در نظر او غیرقابل‌قبول هستند. او به‌کرات و به‌طور مداوم شاگردانش را پند می‌دهد که: «به زمین وفادار باشید!»
«زرتشت» در چندین خطابۀ خود، دلالت‌هایی بر این مباحثۀ بنیادین می‌کند. برای مثال، او مجتهدین مذاهب متافیزیکی را «واعظین مرگ» می‌نامد، به این دلیل که آن‌ها در آموزه‌های خود این موضوع را القا می‌کنند که چیزی بهتر از زمین و سبک‌های زندگی آن وجود دارد. آن‌ها حرمت واقعی زندگی را از بین می‌برند، آن‌ها این کار را می‌کنند به این خاطر که از زندگی هراس دارند، یا به این دلیل که قادر به سازش و کنار آمدن با آن نیستند.
2.ویژگی‌ای که «زرتشت» هم‌طراز با مونیسم ماتریالیستی خود دارد، تکذیب ایدۀ سنتی ثنویت بدن و ذهن است: انسان‌ها دارای بدن نیستند، بلکه آن‌ها خود، بدن هستند. انسان‌ها ترکیب‌هایی از یک مادۀ فیزیکی و یک مادۀ غیر فیزیکی نیستند، بلکه ارگانیسم‌هایی کامل هستند، گرچه این ارگانیسم‌ها اغلب بسیار هوشمند و قابلیت درک احساسات عمیق را دارا هستند. رفتار انسانی، درصورتی‌که به‌عنوان رفتاری از جانب بدن‌ها، و نه رفتاری که از ذهن‌های محض نشئت می‌گیرد، درک شود، بسیار ملموس‌تر و قابل‌فهم‌تر است. مردم در کل – بنا بر آموزه‌های متافیزیکی — بسیار فیزیکی‌تر از بیشتر افراد، و مستعد پذیرش خویشتن خود یا دیگران هستند.
«زرتشت» در خطابه‌هایی با عناوین متنوع، مریدان خود را به کسب آگاهی از طبیعت و ماهیت فیزیکی خود و به زندگی و بهره‌وری کامل از نیرو و منابع آن ترغیب می‌کند. برای مثال، کتاب‌هایی که «با خون نوشته» می‌شوند بهتر از اثرهای به‌ظاهر عاری از تعصب و به‌کلی فکری بیشتر تحصیل‌کرده‌ها هستند، و آثار هنری که از نیروهای پیش-عقلایی (مقدم بر عقل و منطق) ذهن ناخودآگاه مدد می‌گیرند ژرف‌تر و بسیار بسیار قدرتمندتر از آن دسته آثار هنری هستند که به‌واسطۀ ذهن عقلایی خلق می‌شوند. هوس‌ها و هیجانات غریزی‌ای که از دل ساختار فیزیکی ما نمود می‌یابند و رشد می‌کنند نسبت به بیشتر سازه‌های عقل و هوش، عوامل واقعی‌تری در زندگی محسوب می‌شوند. (در اینجا، یادآوری آنچه «نیچه» در کتاب تولد تراژدی خود در باب منشأ هنر می‌نویسد، خالی از لطف نیست: تراژدی یونان تا زمانی قدرتمند بود که از دل سکر «دیونیسی» و دیدگاه‌های رؤیایی «آپولونی» رشد و نمو می‌یافت. این روند زمانی روبه‌زوال گذاشت – در زمان آموزه‌های «سقراط» – که نمایشنامه‌نویسان به‌جای آنکه رؤیاپردازانی الهام‌گیرنده باشند، به صنعتگرانی حسابگر بدل شدند.)
3.«زرتشت» از نوعی فردگرایی خود-ابرازگرایانه دفاع می‌کند که ازنظر بسیاری از استانداردها می‌تواند بی‌محابا و غیراخلاقی تلقی شود. «زرتشت» علاقه‌ای به فضیلت‌هایی که موجبات ارتقاء سطح صلح و آسودگی اجتماعی را فراهم می‌آورند، یا فرهنگی که در آن مردم ارزش والایی برای عدم‌تخطی و تجاوز به حریم یکدیگر قائل هستند، ندارد. آسودگی خاطر، وضعیت مشکوکی است به این خاطر که می‌تواند به بهای خفقان نیروهای واقعی زندگی تمام شود. افرادی که تفکرات‌ و اعمالشان در جهت دستیابی به درجات عالی است می‌باید دل به اعماق واقعی زندگی بزنند: «با یک شخص بودن مثل با یک درخت بودن است. هر چه بیشتر، شخص، آرمان و آرزوی رفعت و نور را در سر داشته باشد، ریشه‌های او با قدرت بیشتری در جهت حرکت به‌سوی زمین، به سمت پایین، به دل تاریکی، به عمق – به درون اهریمن جهد می‌کنند.» روان‌های برجسته و ممتاز می‌باید چشم خود را بر قوانین اخلاقی و حساسیت‌های این «گله» فروبندند. «و بر حذر باشید از نیکوکاران و مردم عادل! آن‌ها تمایل دارند کسانی را که فضیلت شخصی برای خود ابداع می‌کنند را به صلیب کشند – آن‌ها از آدم‌های تنها متنفرند.» هرچقدر افراد در پیروی از الهامات فردی خود جسارت مصالحه‌ناپذیرتری داشته باشند، نتایجی که به دست می‌آورند قابل‌توجه‌تر خواهد بود. یک دیدگاه و درک واقعی از زندگی به‌هیچ‌وجه در سایۀ ابهام‌آلود قراردادهای اخلاقی قرار نمی‌گیرد: زندگی در ناب‌ترین و رفیع‌ترین جلوه‌های خود «ماورای خیر و شر» وجود دارد.