عصر جدید و دست‌نویس‌های اقتصادی و فلسفی مارکس

حرکات تکرارشوندۀ او نیز مانند حرکات دیگر کارگرانی که در کنارش کار می‌کنند، ماشین‌وار و پرتنش و عصبی است. کمترین حواس‌پرتی می‌تواند روند منظم و یکنواخت تولید را مختل کند. حتی وقتی برای خاراندن جایی از بدن هم نیست. زمانی که یک زنبور راه‌گم‌کرده شروع به چرخیدن دور صورت «چارلی» می‌کند، او سهواً یکی از صفحاتی که در حال گذر هستند را نادیده می‌گیرد. او برای آنکه به صفحۀ ردشده برسد ناچار است به سمت پایین خط تولید حرکت کند تا عمل لازم‌الاجرای سفت کردن پیچ را انجام دهد و حین انجام این کار، مانع کار کارگران همکارش می‌شود. مردان خشمگین می‌شوند و جوّ سرتاسر خط تولید متشنج می‌شود.
مدیر، درحالی‌که همچنان پشت میز کارش نشسته است، دستور سرعت بخشیدن به کار را می‌دهد و عمل‌کنندگان به دستور (کارگران) ناگزیر به دو برابر کردن تلاش خود هستند. آن‌ها فکر نمی‌کنند و حدّ سرعت حرکات بدن‌های خود را معین نمی‌کنند و نیز کنترلی بر این حرکات ندارند. آن‌ها ضمیمه‌هایی بر ماشین‌آلات هستند؛ آن‌ها به روبات تبدیل می‌شوند. کارخانه، انسانیت آن‌ها را از آن‌ها می‌گیرد.

آنچه ما در این صحنه‌ها مشاهده می‌کنیم، هجویه‌ای از «فوردیسم» است. «هنری فورد» در سال 1914 طرح خط مونتاژ خودکار را ارائه کرده بود، دستگاهی که به نرخ‌های افزایشی پیش‌بینی‌نشده‌ای در سوددهی و بازده و تولید منتج شد و البته ابزاری که تبدیل‌شدنش به فرآیند استاندارد و مورد تائید بخش اعظم جهان صنعتی، محتوم و اجتناب‌ناپذیر بود. «فورد»، به‌واسطۀ کارآمدی در سطح کلان این تأسیسات، نه‌تنها به سازندۀ خودروی شمارۀ یک جهان، بلکه به یکی از ثروتمندترین مردان روی کرۀ زمین تبدیل شد – و این در حالی بود که او دستمزدهای بالا و غیرمعمولی به کارکنان خود پرداخت می‌کرد. تأسیسات نمونه و ممتاز او مدرن، با نور و روشنایی کافی و بیش‌ازحد معمول تمیز بود و کارگران به لحاظ مسکن‌سازمانی، خدمات درمانی و انواع و اقسام مزایا به‌خوبی سرویس‌دهی می‌شدند. «هنری فورد» به‌واسطۀ این ابتکارات موفقیت‌آمیز و نتیجه‌بخش به چیزی شبیه به پیامبری از صنعتی‌سازی مدرن بدل شد و اصحاب قلم پرشور و هیجان آن دوره در توصیف او تا جایی پیش رفتند که اهمیت تاریخی او را در مقام مقایسه با اهمیت تاریخی «ناپلئون» و «عیسی مسیح» دانستند.
بااین‌وجود، در طول سال‌های دهۀ 1920، خودروسازان دیگری قصد کردند خود را به‌پای این غول صنعتی برسانند و «فورد» ناگزیر بود به راه‌هایی بیندیشد که سطح رقابتی خود را بیش از گذشته بالا ببرد. یکی از این راه‌ها، سرعت بخشیدن کلی به روند کار خطوط مونتاژ بود. نظارت بر کارگران که از قبل هم بسیار سخت‌گیرانه بود شدّت و حدّت بیشتری به خود گرفت. کارکنان اجازه نداشتند حین کار با یکدیگر حرف بزنند، یا به میل خود به بخش مخازن آب یا سرویس‌های بهداشتی بروند. این در حالی بود که کارگران سعی می‌کردند برای دفاع از حقوق خاصی اعتراض جمعی خود را سازمان‌دهی کنند، اما اتحادیه‌گرایی به‌طور مطلق ممنوع بود و یک نیروی پلیس خصوصی که کارآگاهان خصوصی با لباس مبدل را نیز شامل می‌شد، کنترل دقیق و از نزدیک کل نیروی کار را بر عهده داشت. آهنگ سرعت تولید از قبل هم شدیدتر شد. افرادی که به‌واسطۀ سن یا دلایل دیگری نمی‌توانستند خود را با این ریتم کار هماهنگ کنند با بی‌رحمی کنار گذاشته و از کار بیکار می‌شدند. با گذشت زمان، «فوردیسم» جنبه‌های منفی خود را با وضوح به‌مراتب بیشتری آشکار کرد و چهرۀ «فورد» تبدیل به یک چهرۀ نسبتاً بحث‌برانگیز تبدیل شد. درواقع جنبۀ انسانیت‌زدایی روش‌های تولیدی «فورد» است که صحنه‌های خنده‌دار کارخانۀ فیلم «چاپلین» تفسیری بر آن تلقی می‌شود.
برآیندی که تصویرسازی فیلم «چاپلین» از محل کار مدرن ارائه می‌دهد (برآیندی که تا حد بسیار زیادی مورد تائید و پشتیبانی تحقیقات فلسفی است) آن است که چنین فرآیند تولید صنعتی مکانیزه‌ای برای کارگران ناسالم است و به‌طورکلی با قانون طبیعت نوع بشر در تضاد است. حکومت استبدادی ساعت، آهنگ شتاب‌زدۀ سرعت تولید، یکنواختی کار بدون فکر – تمامی این عوامل ضربه‌های مخرب و ماندگاری به کارکنانی هستند که در معرض چنین روزمرگی‌های خشک و پر-محدودیتی قرار دارند. جای هیچ‌گونه تعجبی نیست که قهرمان فیلم «عصر جدید» به یک آدم بیمار و درماندۀ عصبی تبدیل می‌شود؛ اما حتی مدیر این تأسیسات نیز یک قربانی است: او به‌طور منظم قرص‌هایی را مصرف می‌کند که این حاکی از آن است که در رأس امور نیز همه‌چیز بر وفق مراد نیست.
وقتی «چارلی» سعی می‌کند مخفیانه و بی‌سروصدا در دستشویی یک نخ سیگار بکشد و استراحتی به خودش بدهد، هنوز کم‌وبیش سالم است. وقتی مدیر از طریق یک دوربین نظارتی «چارلی» را در آنجا پیدا می‌کند و وقتی با خشونت به او دستور می‌دهد که به سر کارش برگردد (تصویر برادر-بزرگ-وارانه و عظیم‌الجثۀ مدیر اجرایی است که با کارگر مات و بهت‌زده صحبت می‌کند) «چارلی» هنوز می‌تواند از جایش بپرد و بدود؛ اما وقتی زمان استراحت ظهر می‌رسد و کارگران بسته‌های ناهاری خود را باز می‌کنند، «چارلی» شبیه به شخصیت‌های کارگر شق‌ورق کارتونی معروف راه می‌رود. حرکات بازوهای او به‌طور غیرارادی متشنج هستند. وقتی سعی می‌کند کاسۀ سوپ همکارش را جابه‌جا کند، محتویات ظرف را همه‌جا پخش می‌کند و درنتیجه باعث بروز تنش در بین کارگران می‌شود.
اوقات استراحت، به همان اندازه که برای کارگران لازم و ضروری به نظر می‌رسد تا بتوانند به‌طور موقت انسانیت خود را بازیابی کنند، از دیدگاه بازدهی صنعتی هزینه‌بر تلقی می‌‌شوند. حتی اگر امکان حذف وقت ناهار نیز بود، شرکت سوددهی بهتری می‌داشت. در اقتصادی که مبتنی بر رقابت فشرده و بی‌رحمانه و بقای سازگارترین شرکت‌کننده در این رقابت است، افزایش پیوسته و لاینقطع بازدهی یک الزام به شمار می‌رود. یک شرکت ارائه‌گر یک ابزار جدید با وعدۀ براندازی نیاز به اوقات فراغت به مدیر کارخانه‌های «الکترواستیل» نزدیک شده است. ابزار پیشنهادی، ماشینی است که کارگر را درحالی‌که به کار کردن در خط تولید ادامه می‌دهد، تغذیه می‌کند. این دستگاه کارگران را با شدتی بیش از گذشته در فرآیند تولید نیمه-اتوماتیک تلفیق می‌کند و به‌این‌ترتیب باعث می‌شود که آن‌ها بیش‌ازپیش در این تأسیسات تولیدی غول‌پیکر شبیه چرخ‌دنده‌های دستگاه به نظر آیند.
نکتۀ جالب و قابل‌توجه اینکه پروسۀ جذب مشتری برای این دستگاه، خود توسط دستگاه ماشینی دیگری انجام می‌شود. درحالی‌که مخترع و گروه مهندسین او باافتخار و غرور، آماده‌به‌خدمت حاضرند، دستگاه، مدیر را ترغیب به خرید می‌کند: «برای ناهار دست از کار نکشید. در رقابت از همه جلوتر باشید!» «چارلی» که به‌عنوان موش آزمایشگاهی برای تست دستگاه تغذیه انتخاب شده است را به صندلی‌اش می‌بندند.
در ابتدا همه‌چیز آرام و عادی پیش می‌رود. یک سینی تا سطح صورت «چارلی» بالا می‌آید و تکه‌های غذا توسط یک بازوی مکانیکی به داخل دهان او هل داده می‌شوند. بعد از این مرحله، یک چوب‌بلال بالا می‌آید و به‌آرامی بین دندان‌های از هم بازشدۀ «چارلی» می‌چرخد. هر یک از پروسه‌های غذادهی با عملیات یک پاک‌کنندۀ دهان اتوماتیک دنبال می‌شوند؛ اما وقتی یک‌کاسه سوپ به دهان «چارلی» می‌رسد. عملکرد دستگاه دچار اختلال می‌شود. جرقه‌هایی از ماشین به این‌سو و آن‌سو پرتاب می‌شوند و سوپ روی لباس «چارلی» می‌ریزد. در حین اینکه مخترع ماشین و مهندس روی موتور دستگاه کار می‌کنند، ماشین، دو مهرۀ آهنی را داخل دهان «چارلی» هل می‌دهد. بعدازآنکه «چارلی» مهره‌ها را به بیرون تف می‌کند، چوب‌بلال دوباره نزدیک می‌شود و با شدّت شروع به چرخیدن زیر بینی «چارلی» می‌کند. دانه‌های ذرت به اطراف پرتاب می‌شوند؛ یک‌کاسه سوپ دیگر روی صورت «چارلی» خالی می‌شود. پاک‌کنندۀ دهان که از کنترل خارج‌شده است، پشت سر هم به سر «چارلی» ضربه می‌زند. جرقه‌های بزرگ‌تری از موتور به بیرون پرتاب می‌شوند؛ کل دستگاه در حال دیوانه شدن است. مدیر درنهایت، مخترع و عواملش را پی کارشان می‌فرستد. نظر او این است «این ایده عملی نیست.»
البته اهمیتی ندارد که دستگاه «عملی» باشد یا نباشد. حتی اگر دستگاه همان‌طور که انتظار می‌رفت عمل می‌کرد، بازهم ایدۀ موهنی بود. نکتۀ فلسفی این سکانس (که به‌طورقطع یکی از خنده‌دارترین صحنه‌هایی است که تابه‌حال فیلم‌برداری شده است) تقبیح و نقض منطق خودکاری ماشین‌آلات و صنعتی‌سازی مطلق است. به خاطر کارآمدی و بازدهی بیشتر، فعالیت‌های انسانی بیش‌ازپیش توسط عملکردهای ماشینی تنظیم یا جایگزین می‌شوند. البته حضور نیروی انسانی همچنان برای حفظ جریان تولید خودکار ضروری است، اما فعالیت‌های آن‌ها بیشتر و بیشتر تابع الزامات و آهنگ خودکاری ماشین‌آلات می‌شود. بااینکه کارگران هنوز مشغول کار و صرف انرژی خود هستند، اما روزبه‌روز منفعل‌تر می‌شوند: آن‌ها هیچ فرصتی برای ابتکار عمل‌های واقعی ندارند. این جنبه از فعالیت آن‌ها غیرفعال است. حتی شخصی‌ترین عملکردهای آن‌ها، مثل خوردن غذا، قاعده‌مند، نظارتی و درنهایت خودکار می‌شود. صرافت طبع و خودانگیختگی انسانی با تولید انبوه و بازدهی تولید مدرن ناسازگار است.
بعد از وقت ناهار، کار در خط مونتاژ ادامه پیدا می‌کند. یکنواختی فرآیند کار با سرعت‌های گاه‌به‌گاهی که به کار داده می‌شود، از یکنواختی درمی‌آید. مردان به‌سختی می‌توانند خود را با این آهنگ کار هماهنگ کنند. اعصاب «چارلی» بالاخره به هم می‌ریزد: او دچار فروپاشی روانی می‌شود و زمانی به خود می‌آید که روی تسمۀ نقاله دراز کشیده است و به داخل یک سطح شیب‌دار وارد و در آن محو می‌شود. طی یک صحنۀ عجیب و خیالی، در طول مسیر مارپیچی از چرخ‌دنده‌های در حال چرخش حرکت می‌کند و این در حالی است که همکاران او دیوانه‌وار در تلاش برای خارج کردن او از دل‌ورودۀ این کارخانه هستند. وقتی درنهایت، «چارلی» به روی زمین و به داخل کارخانه برگردانده می‌شود، دوباره بر سر کار سفت کردن مهره‌ها در خط مونتاژ برنمی‌گردد، بلکه دیوانه‌وار به دنبال چیزهایی شبیه به این اشیاء می‌گردد: دکمه‌های روی لباس زنان، بینی کارگرهای دیگر، بست‌ها و ادوات یک شیر آتش‌نشانی و چیزهایی ازاین‌دست. او شروع به زدن دکمه‌ها و کشیدن اهرم‌ها می‌کند که اتصالی‌های الکتریکی بزرگ و انفجارهای پر سروصدایی را در مرکز کنترل باعث می‌شود. یک قوطی روغن را به دست می‌گیرد و مایع سیاه آن را به‌صورت دیگران می‌پاشد. شادی و شعف او عجیب و فراوان است. این شورشی علیه ماشین‌آلات و نظام خشک و پرمحدودیت، رقص آزادی و جشن باشکوه یک زندگی خودانگیخته است. درحالی‌که دیگر کارگران و مدیران او را در محل تأسیسات دنبال می‌کنند، پرستاران یک آمبولانس صلیب سرخی بالاخره او را می‌گیرند و به یک بیمارستان روانی منتقل می‌کنند.