مارکس، سرمایه‌داری و از‌خودبیگانگی

کار، به‌طورقطع، محصولات خارق‌العاده‌ای را برای ثروتمندان تولید می‌کند، اما برای کارگر تنها فقر ایجاد می‌کند. کار برای توانگران کاخ‌ها و برای کارگر کلبه‌های رعیتی می‌سازد. کار، زیبایی به وجود می‌آورد اما کارگر را عاجز و ازکارافتاده می‌کند. کار، ماشین‌آلات را جایگزین کارگر می‌کند، اما بخشی از نیروی کار را به کارهایی از نوع بربریت وادار و دیگران را به ماشین‌آلات تبدیل می‌کند. کار مهارت و کمال تولید می‌کند، اما برای نیروی کار، ضعف عقل و تهی‌مغزی به بار می‌آورد.

در اینجا چند نکته وجود دارد که ممکن است مورد اعتراض عده‌ای باشد. یک نکته اینکه ممکن است این در قرن نوزدهم یک واقعیت بوده که کارگران مجبور بودند تحت شرایط بیگاری‌خانه‌ها [کارگاه‌هایی که در آن، کارگران را در شرایط بد استثمار می‌کنند] کار کنند که روز کاری از دوازده تا چهارده ساعت بوده، که گاهی کودکان به‌راستی به ماشین‌آلات زنجیر می‌شدند تا کار کنند، که ایمنی محل کار به هیچ معنایی وجود نداشته، که کارگران از آموزش محروم بودند و مهمتر از همه، اینکه حقوق و مزایا چنان پایین بوده که کارگران به‌سختی می‌توانستند از عهدۀ خرید محصولاتی که خودشان تولید می‌کردند، برآیند؛ اما این شرایط از آن دوران به بعد دستخوش تغییرات زیادی شده است. شاید نظام سرمایه‌داری در قرن نوزدهم نسبتاً وحشیانه و ظالمانه بوده است، اما این سیستم اصلاح شده است. دستمزدها افزایش یافته‌اند، انواع و اقسام مزایا از جانب کارفرمایان یا سیستم‌های امنیت اجتماعی تأمین می‌شوند و کارگران امروزی گاهی صاحب و مصرف‌کنندۀ کالاهایی هستند که حتی به دست طبقات مرفه دوران گذشته نیز نمی‌رسید. کارتون‌های سیاسی قدیمی که سرمایه‌داران را با کلاه‌های استوانه‌ای، کت‌هایی با دنباله‌های بلند و شکم‌های بزرگ نشان می‌دادند، درحالی‌که کارگران و خانواده‌های آن‌ها را با ظاهری کثیف و به شکل آدم‌هایی بدبخت با حالی نزار و بی‌قوت به تصویر می‌کشیدند، به‌طورقطع منسوخ‌شده هستند. کارگران امروزی به آن اندازه که «مارکس» آن‌ها را توصیف می‌کند استثمارشده و بدبخت نیستند و سرمایه و کار، آن‌چنان واژه‌های متعارض و رقیبی نیستند که تصدیق‌گر مفاهیم قدیمی‌ای مثل «مبارزۀ طبقاتی» یا «جنگ طبقاتی» باشند.
ایراداتی ازاین‌دست، بیجا و بیهوده نیستند. به دلیل کشمکش‌های طولانی‌مدت و اغلب پرالتهاب اتحادیه‌ها و نیز پرباری و قدرت بسیار ارتقا یافتۀ تولید کار صنعتی، وضعیت اقتصادی بسیاری از کارگران از دوران انقلاب صنعتی به بعد به نحو چشمگیری بهبودیافته است. بااین‌وجود، واقعیت‌هایی که شرح آن‌ها می‌رود، همچنان نظریۀ «مارکس» را روی‌هم‌رفته مناسب و سازگار با شرایط فعلی می‌سازد. اول اینکه، باوجوداینکه بسیاری از کارگران، امروزه وضعیت به‌واقع بهتر و غنی‌تری دارند، اما بسیاری دیگر از این شرایط برخوردار نیستند. هرازگاهی شاهد شرایط بیگاری حتی در کشورهایی مثل ایالات‌متحده هستیم و کشورهای زیادی نیز وجود دارند که اکثریت کارگران امروزه در آن‌ها، درست به‌اندازۀ دوران انقلاب صنعتی در ایالات‌متحده یا در اروپا، بی‌رحمانه مورد استثمار قرار می‌گیرند. تنها دوری فیزیکی کشورهایی با کمترین میزان حقوق و دستمزد از مراکز فراوانی ثروت سرمایه‌داری است که استثمار شوم و هولناک کار کم‌درآمد را در دید ما نامرئی می‌سازد.
دوم اینکه، فقر طبقۀ کارگر که «مارکس» بیشتر اوقات به آن اشاره می‌کند را می‌توان به معانی مطلق و نیز نسبی آن ادراک کرد. در معنای مطلق (از این نظر که کارگران باید چه اندازه بخورند، تا چه اندازه می‌توانند از عهدۀ خرید یک خانه برآیند و غیره)، وضعیت کارگران در کشورهای بسیار توسعه‌یافته، از قرن نوزدهم تاکنون بی‌شک بهبودیافته است؛ اما در معنای نسبی، (از این نظر که کارگران در مقایسه با آنچه صاحبان سرمایه به دست می‌آورند چه چیزی نصیبشان می‌شود)، وضعیت کارگران بدتر شده است. اگر زمانی یک کارفرمای متوسط یا مدیر ارشد شاید پنجاه برابر هرکدام از کارگرانش سود می‌برد، صاحبان سرمایه و مدیران امروزی به‌طورمعمول صدها برابر بیشتر از کارمند متوسط خود درآمد دارند. گرایش کلی‌ای که «مارکس» بر آن تأکید داشت همچنان بر قوت خود باقی است: ثروتمندان همچنان ثروتمندتر و قدرتمندتر می‌شوند، درحالی‌که اکثریت کارکنان عادی درصورتی‌که استخدام ثابت و حقوق و مزایای کم‌وبیش مکفی‌ای داشته باشند خود را خوش‌شانس می‌دانند. در آمریکا، به‌طور خاص، شکاف درآمدی بین قشر ثروتمند جامعه و دیگر شهروندان به‌طور پیوسته و یکنواخت در حال وسیع شدن است. ازآنجایی‌که عدم تعادل ثروت معمولاً به‌نوعی عدم تعادل در قدرت و نیز نفوذ سیاسی تعبیر و منتج می‌شود، بسیاری از کشورهای سرمایه‌داری، درواقع امر، بیشتر از دموکراسی‌های اصیل به حکومت‌های الیگارشی (حکومت اقلیت حاکم که به دست معدودی از اغنیا و ثروتمندان اداره می‌شود) گرایش دارند. بااینکه ارگان‌های دموکراتیک آن‌ها می‌توانند به‌طور مستقل و کارآمد فعالیت داشته باشند، اما گرایش و خط‌مشی سیاسی چنین کشورهایی به‌طورکلی بیشتر از آنکه وابسته به شهروندان باشد توسط نخبگان ثروتمند آن‌ها تعیین می‌شود.
این واقعیت که کارگران، صاحب و مالک آنچه تولید می‌کنند نیستند شامل مفاهیم ضمنی بسیاری می‌شود. رویکرد «مارکس» نسبت به این مفاهیم ضمنی با مدنظر قرار دادن این نکته همراه است که «چیزی که کار آن را تولید می‌کند، یعنی محصول آن، به‌مثابه یک بیگانه، در مقام قدرتی که به‌طور مستقل از تولید‌کننده موجود است، با آن مواجه می‌شود». در دوره‌های تاریخی‌ای که کار در آن‌ها به سوددهی و کارآمدی دوران مدرن نبود، شاید اگر شخصی بیان می‌کرد که محصول کارگر (محصولی که حاصل دسترنج کارگر است) «در مواجهه با کارگر یک پدیدۀ بیگانه است» به نظر اغراق و گزافه‌گویی می‌رسید – صرفاً به این دلیل که محصول دیگر به کارگر تعلق ندارد. تنها در موارد خاص، مثل زمانی که یک ارباب فئودال، رعیت و برده‌های خود را ملزم به ساخت امارتی کند که قرار باشد بعد از ساخته‌شدن همان کسانی که آن را ساخته‌اند را در خود اسکان دهد، به نظر چنین زبانی محلی از اعراب دارد.
بااین‌وجود، توصیف «مارکس» در دوره‌ای از تولید سرمایه‌داری، یعنی دوره‌ای که در آن بازدهی کار به شکل غیرقابل‌مقایسه‌ای بیشتر از بازدهی کار تحت شرایط فئودالیسم یا در جوامع برده‌داری مثل یونان یا رم باستان است، کاملاً مصداق دارد. تفاوت قاطع در اینجا آن است که تولید سرمایه‌داری برای اولین بار در تاریخ بشریت امکان جایگزینی درواقع، جهان طبیعی با جهان ساختۀ دست بشر را، فراهم ساخته است. درحالی‌که پیش از انقلاب صنعتی، همچنان می‌شد تمدن انسانی را به‌عنوان صرفاً تعدّی و تجاوزی به عرصه‌های وسیع وحشی‌گری تلقی کرد، قرن نوزدهم با سرعت زیاد به سمت وضعیتی حرکت کرده است که در آن هیچ نقطه‌ای از این سیارۀ خاکی دیگر نمی‌تواند از اثرات صنعتی شدن در امان باشد. درحالی‌که تا قبل از انقلاب صنعتی، تعداد قابل‌توجهی از افراد جامعه قادر بودند به شکلی مستقل از محصولات و تأثیر صنعت امرارمعاش کنند، این توانایی، با تأثیرپذیری عرصه‌های به‌مراتب وسیع‌تری از زمین از مدیریت اجرایی و بهره‌وری از قدرت‌های صنعتی، به‌طور روزافزونی غیرممکن می‌شود. (سرنوشت سرخپوستان «پلینز» آمریکای شمالی شرح روشنی از این فرآیند کلی به دست می‌دهد.) بنیادی‌ترین واقعیت در باب صنعتی‌سازی سرمایه‌داری آن است که این فرآیند، جهانی را خلق کرده است که در آن تمامی انسان‌ها در اصل و ناگزیر وابسته به یکدیگر – و به محیط و فضای ساختۀ-دست-بشری که با پروسه‌های روزبه‌روز پربازده‌تر خود خلق کرده‌اند – هستند؛ بنابراین، این دنیای ساختۀ دست بشر و متشکل از محصولات است که با به وجود آورندگان خود به‌عنوان یک «قدرت بیگانه» «مواجه می‌شود».
البته، بخشی از این دنیای دست‌ساز بشر، بازار و چرخۀ تجاری با فرازوفرودهای اغلب چشمگیر و قابل‌توجه آن است. مواجهۀ چرخه‌های تجاری به‌علاوۀ دیگر عوامل پویایی بازار با کارکنان، به معنای واقعی کلمه، در شکل نیروهایی خارج از کنترل آن‌ها و قدرت‌هایی است که اغلب اوقات مانند نیروهای طبیعی‌ای چون سیل، کوران یا بیماری‌های همه‌گیر آن‌ها را قربانی خود می‌کنند. ممکن است مهارت یا تمایل شخصی یک کارگر برای کار، دستخوش هیچ‌گونه تغییری نشود، اما یک رکود اقتصادی، او را، صرف‌نظر از توانایی‌ها و شایستگی‌های شخصی‌اش از کار بیکار خواهد کرد. به‌عبارت‌دیگر، یک کارگر بدون آنکه خطا یا تقصیری متوجه او باشد، می‌تواند به‌واسطۀ نیروهای غیرانسانی و فاقد شخصیت بازار – «دست نامرئی»، نامی که «آدام اسمیت» در کتاب کلاسیک خود با عنوان «ثروت ملل» بر این پدیده گذاشته است – متحمل انواع و اقسام مشقّت‌ها شود. به‌هرروی، باوجوداینکه کارگران در برابر نیروهایی که خارج از کنترل آن‌ها است بی‌دفاع هستند، اما این کار پرحجم و فشردۀ خود آن‌هاست که این نیروها را خلق و حفظ می‌کند. چراکه بازار یک پدیدۀ طبیعی نیست، بلکه حاصل تولیدات بشری و ارگان‌هایی است که آگاهانه و هدفمند سازمان‌دهی شده‌اند. به‌عبارت‌دیگر، کارگران به‌طورقطع به ساخت جهانی کمک می‌کنند که به نحوی بسیار ناپایدار و مخاطره‌آمیز به آن وابسته‌اند. آن‌ها با لذت و خشنودی، ماشین‌آلات و دستگاه‌های تولیدی را می‌سازند و در حفظشان می‌کوشند که درواقع خط‌مشی زندگی آن‌ها را تعیین می‌کنند و غالباً به شدّت آن‌ها را مجازات می‌کنند. (همان‌طور که «ویلیام موریس» در شعر خود، «اربابی نیست» بیان می‌کند: «تاکنون روز بیماری* هر کارگر/ خانه‌ای از درد ساخته است.»)

* روزی که در آن تمامی خدمات یک بیمارستان یا کلینیک به‌طور رایگان در اختیار بیمار قرار می‌گیرد.