کانت و آزادی اراده در عصر خِرد

اصلی‌ترین انگیزش‌های فلسفی این جنبش از نوشته‌های «رنه دکارت» و «جان لاک»، متفکران قرن هفدهم، ایجاد شده بود. برنامه‌های کاربردی و پیشرفت‌های آتی این انگیزش‌ها تا حد بسیار زیادی مدیون رنج و تلاش گروهی از روشنفکران فرانسوی بود که عموماً با نام (Les Philosophes) «فلاسفه» شناخته می‌شوند. آن‌ها، برای مثال، برای نوشتن اولین دائره‌المعارف قاعده‌مند دانش بشری – که بین سال‌های 1751 و 1772 منتشر شد – دورهم جمع شدند. در بین این گروه از فلاسفه، مؤلفان برجسته و نام‌آشنایی چون «ولتر»، «دیدرو» و «روسو» دیده می‌شوند. آن‌ها در کنار و با کمک هم، مسئولیت [مقابله با] چیزی را بر عهده گرفتند که خود، آن را با عنوان نیروهای تاریکی توصیف می‌کردند – سلطنت‌های مطلقه، مقرهای کلیسایی سرکوبگرانه، عقاید دینی غیرعقلانی، سنت‌های ناشی از بی‌فکری و انواع و اقسام مفاهیم آزموده‌نشده و رسوماتی که مردم عادی از آن‌ها استقبال می‌کردند. این فلاسفه امیدوار بودند با ارتقاء سطح تفکر غیروابسته، تحقیقات علمی و سیستم‌های پیشرفتۀ آموزش مردمی بتوانند ذهن عامۀ مردم را روشن کنند.
آن‌ها پروژه‌های بی‌شماری را طراحی و پیش‌ بردند که ایدۀ آن‌ها مبنی بر «از جهان، جای بهتری ساختن» را به‌طور عملی و مثالی توضیح می‌دادند: زهکشی باتلاق‌ها، وضعیت سلامت عمومی را بهبود بخشید و زمین‌های جدیدی برای تولید محصولات کشاورزی فراهم کرد؛ ساخت کانال‌ها و جاده‌های بهتر و مناسب‌تر، شالودۀ صنعت و تجارت را پی‌ریزی کرد؛ معرفی محصولات جدید، تغذیۀ غنی‌تر و ارزان‌تر برای تمامی جوامع را تضمین کرد؛ و غیره و غیره. ارتقاء سطح حکومت‌داری و مدیریت نیز در دستور برنامه‌های آن‌ها جایگاه بالایی داشت. بروکراسی‌ها مشمول یکسانی قوانین غیرشخصی شدند و به‌این‌ترتیب به طرز نوین و مدرن به اجرا درآمدند؛ سیستم‌های کهنۀ قدرت نفوذ و توصیه و رابطه‌های شخصی به‌عنوان عواملی فاقد کارایی و اَشکالی از فساد، منسوخ شدند. بنا بر آن بود که زندگی در جوامع روشنفکر، راحت، ایمن، قابل‌پیش‌بینی و بر پایۀ عدالت شد.
در سال‌های پایانی قرن هجدهم، تلاش‌های متفکرین جنبش روشنگری و پیروان آن‌ها، اثراتی محسوس در مقیاسی وسیع داشت: انقلاب‌های سیاسی در آمریکا و فرانسه، ریشۀ حکومت سلطنتی و امتیازهای دولتی را کند و انقلاب صنعتی که رو به شکوفایی بود، به‌تدریج پایه و اساس اقتصادی کل جهان غرب را دستخوش تغییر می‌کرد. این انقلاب‌ها، رویدادهای نافذ و موفقی بودند که درنهایت منجر به پیدایش جهان مدرن ما شدند. دموکراسی، سکولاریسم، اندیشۀ علمی و پیشرفت سریع یک تکنولوژی مبتنی بر سوخت و انرژی به ویژگی‌های بارز این جهان تبدیل‌شده‌اند و بخواهیم یا نخواهیم، موقعیت غرب را به‌عنوان برترین تمدن کرۀ زمین تثبیت کرده‌اند.
آرمان و هدف کلی جنبش روشنگری، خودمختاری عقلانی بود. این ایده، در یک سطح شخصی، مبیّن آن بود که هر فرد حقّ دارد برای خود تصمیم بگیرد که چطور زندگی کند و برای چه چیزی زندگی کند؛ خرد و وجدان شخص، قاضی غایی حق و ناحق بود؛ و این ایده، در سطح اجتماعی و سیاسی آن، ایدۀ خودمختاری دموکراتیک بود: شهروندان یک جامعۀ روشنفکر به‌هیچ‌وجه احساس نمی‌کنند که به‌نوعی حکومت سلطنتی یا هر شخصیت پدرسالارانۀ دیگری نیاز دارند که به‌جای آن‌ها فکر کند و بر آن‌ها حکومت کند.
ایدۀ خودمختاری عقلانی، در سطح بقای فیزیکی، مبیّن به دست گرفتن کنترل نیروها و منابع طبیعت به نفع بشریت بود که این خود ایدۀ خودمختاری و آزادی اراده را متصوّر می‌شد. درگذشته، طبیعت تا حد بسیار زیادی به‌عنوان یک قدرت عالیۀ برتر و ورای کنترل بشر درک شده بود. خشک‌سالی‌ها، سیل‌ها، طوفان‌ها، اپیدمی‌ها، طاعون‌ها، شرایط نامطلوب جوّی و دیگر واقعیت‌های سبعانه، بشر اولیه را کم‌وبیش در رویارویی با طبیعت به‌زانو درآورده بودند. همان‌طور که علم و تکنولوژی مدرن به‌تدریج چهرۀ زمین را در مقیاسی که هرروز وسیع‌تر و وسیع‌تر می‌شد، تغییر می‌دادند، انسان‌ها نیز کم‌کم قدرتی که به‌تازگی در خود کشف کرده بودند را درک می‌کردند و از آن لذت می‌بردند. همگام با طبیعتی که به‌طور پیش‌رونده در قالب مخزنی از منابعی که می‌توانستند به شکل دلخواه مورداستفاده قرار گیرند، محدود می‌شد، افراد بیشتر و بیشتری به این درک می‌رسیدند که انسان درنهایت قادر به در دست گرفتن کنترل کامل هر چیزی است که برای زندگی‌ او لازم و ضروری است و نیز درک می‌کردند که بشریت به آستانۀ رهایی و رستگاری غایی خود رسیده است. بنا بر این تفکر، علم و تکنولوژی، صرفاً ابزارهای رو به ترقی‌ای نیستند که با استفاده از آن‌ها بتوان نیروهای طبیعت را مهار کرد و از آن‌ها بهره برد، بلکه این دو، درنهایت به جایگزینی جهان طبیعی با دنیای ساختۀ دست بشر می‌انجامند. به‌این‌ترتیب، آرمان و ایدۀ آزادی اراده در اوج خود گویای شکلی از بشردوستی در ریشه‌ای‌ترین و جامع‌ترین حالت آن خواهد بود.
نویسندگان و هنرمندان دیگر، از شخصیت اسطوره‌ای یونان، «پرومتئوس»، برای بیان اشتیاق خود به ایدۀ آزادی اراده بهره بردند. «پرومتئوس»، آتش را از خدایان دزدیده بود و آن را به بشر داده بود تا بتواند وجود مستقل خود را پرورش دهد. (به لحاظ انسان‌شناسی، سلطۀ بر آتش یک گام حساس و اساسی در مسیر پیشرفت تکنولوژی، تمدن و استقلال بشر از نیروهای طبیعی به شمار می‌رفت). «زئوس»، در مقام خدای خدایان المپ، برای مجازات «پرومتئوس» به جرم این دزدی، دستور داد او را به صخره‌ای در کوهستان قاف بند و زنجیر کنند. هرروز، شاهین‌های «زئوس» به دیدن زندانی می‌رفتند و از جگر او می‌خوردند و در طول شب دوباره جگر او رشد می‌کرد. از دید یونانیان باستان و همچنین اروپاییان قرن هجدهم، «پرومتئوس» نمایندۀ ایدۀ مبارزه‌جویانۀ اعتمادبه‌نفس و سلطه و قدرت بشری بود – ایده‌ای که بیان می‌کرد انسان درنهایت هیچ دلیل موجهی برای سر تعظیم فرود آوردن در برابر هیچ قدرت یا اربابی ندارد.
باوجوداینکه فعال‌ترین مرکز فرهنگ روشنگری فرانسه بود، نویسندگان و روشنفکران بی‌شماری در دیگر کشورها، در آرمان‌های این جنبش شریک بودند. برای مثال، «توماس جفرسون» و «بنجامین فرانکلین»، چهره‌های شاخص جنبش روشنگری بودند و ایالات‌متحدۀ آمریکا در کل و از جهات مختلف و متعدد، ادراک عینی آرمان‌های روشنگری به‌حساب می‌آمد. آلمان، باوجودآنکه به طرز ناراحت‌کننده‌ای ازنظر اقتصادی و سیاسی پسرفت داشت، متفکران روشنگر تأثیرگذار و بانفوذی را به دنیا عرضه کرد. در بین این متفکران، «امانوئل کانت» (1804-1724) از همه مشهورتر بود. این «کانت» بود که تعریف به کرّات-نقل‌شوندۀ این فلسفه که نام خود را بر قرن هجدهم گذاشت را ارائه داد. مقالۀ «روشنگری چیست؟» (1784) او با این بیانیۀ برنامه‌ای شروع می‌شود:
جریان روشنگری (تنویر افکار) رهایی انسان از قیمومیت خود-خواستۀ خود است. قیمومیت، عدم توانایی انسان برای بهره بردن از درک و فهم خود بدون هدایت شدن از جانب شخصی دیگر است. این قیمومیت زمانی خود-خواسته است که باعث آن نه عدم خرد و منطق، بلکه عدم شفاف‌سازی و جسارت برای بهره بردن از آن بدون هدایت شدن از جانب دیگری باشد. جرئت اندیشیدن داشته باش!* جسارت استفاده از خرد و منطق خودت را داشته باش! – این است شعار جریان روشنگری. (1)

*به لاتین (Sapere aude): عبارتی است که در اصل توسط هوراس به‌کاررفته بود و با تأکید ایمانوئل کانت در مقاله مشهور «روشن‌گری چیست؟»، به شعار جنبش روشنگری بدل شد. م.

«کانت» برای نظریۀ شناخت خود که آن را در «نقد عقل محض» در سال 1781 تنظیم و ارائه کرد، مشهور است. او در این اثر، سیستم بانفوذ خود یعنی ایدئالیسم استعلایی (فلسفۀ انتقادی) را بسط داد، نظریه‌ای که بر طبق آن، دانش و شناخت ما از جهان خارجی، بیانگر واقعیت به شکلی که هست، نیست، بلکه نوعی ساختار تلقی می‌شود که تا حد زیادی محصول افکار و ذهن خود ما است. بنا بر این نظریه، تمام آن چیزی که ما از جهان پیرامون خود دریافت می‌کنیم، داده‌های خامی است – اختلاطی از ادراکات حسی غیرمرتبط – که به‌منظور تبدیل‌شدن به دانش، می‌باید به‌واسطۀ قابلیت‌های عقلانی و منطقی ما سازمان‌دهی و در کنار هم چیده شوند. به‌این‌ترتیب، دانش یا شناخت، تابعی از قابلیت‌های ذهنی فعال ما و نه انعکاس منفعلی ازآنچه «در خارج» و مستقل از ذهن ما وجود دارد، است.