«سوپ مرغابی» و محدوده‌های فضای منطقی ویتگنشتاین

ازآنجایی‌که اشیاء فضایی را تنها می‌توان به‌واسطۀ ویژگی‌های مرتبط-با-فضا توصیف و طبقه‌بندی کرد، ویژگی‌های مرتبط-با-فضا را نیز تنها می‌توان به اشیاء فضایی نسبت داد. اگر اشیاء فضایی با ویژگی‌های غیر-فضایی آمیخته شوند، به عبارت پوچ و بی‌معنایی مثل «این تکه چوب مسئولیت‌ناپذیر است» می‌رسیم و اگر ویژگی‌های فضایی به اشیاء غیر-فضایی نسبت داده شوند، نتیجۀ حاصله، شبه‌جمله‌هایی مثل «تفکرات من هفت فوت قد دارند» خواهد بود. یک شیء فضایی بودن به معنای قابل‌توصیف‌ بودن به شیوه‌هایی خاص و نه توصیف‌پذیر بودن به شیوه‌های خاص دیگر، است. این به معنای محدود بودن به این شیوه است.

یک مورد ویژه از محدودیت‌هایی که اشیاء فضایی تابع و مشروط به آن‌ها هستند، قوانین معروف فضا (قوانین هندسه) هستند. یک شیء فضایی به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند قوانین فضا را نقض کند. برای مثال، یک مثلث مسطح می‌تواند شکل‌های بسیاری داشته باشد و پهنای زوایای آن می‌توانند تا حد بسیار زیادی متنوع و متغیر باشند، اما این امکان به‌هیچ‌وجه وجود ندارد که مجموع زوایای آن 180 درجه نشود؛ و یک ستون راست در یک فضای سه‌بعدی می‌تواند جلو یا عقب یک منطقۀ خاص واقع شود، اما آن‌طور که اثر حکاکی‌شدۀ «ام. سی. اشر» یعنی «بلودیر» نشان می‌دهد، نمی‌تواند جلو و عقب آن قرار داشته باشد. سازه‌ای که «اشر» خلق می‌کند نمایانگر یک امکان‌ناپذیری مطلق است، یعنی شیئی که به معنای واقعی کلمه غیرقابل‌تصور است. طراحی معماری‌ای که نقاشی او ارائه می‌دهد تصویری از یک شیء فضایی نیست، بلکه تصویر چیزی است که تنها در نگاه اول یک شیء فضایی به نظر می‌رسد. این سازه، چیزی است که پا را از محدوده‌های فضایی فراتر می‌گذارد.
چیزی شبیه به مطلبی که در مورد اشیاء فضایی گفته شد را می‌توان در رابطه با اشیاء زمانی نیز بیان کرد. همان‌طور که اشیاء فضایی در فضا وجود دارند و تابع محدودیت‌های مطلق فضا هستند، اشیاء زمانی نیز در زمان وجود دارند و تابع حدومرزهای الزامی زمان هستند. قطعه‌های موسیقیایی، برای مثال، می‌باید طول زمانی خاصی داشته باشند و عبارات پایه‌ای که این قطعات بر مبنای آن‌ها توصیف می‌شوند، دسته‌بندی‌های وابسته-به-زمانی چون آرام/سریع، بلند/کوتاه، ابتدایی/پایانی و غیره هستند. در مورد اشیاء زمانی مانند قطعات موسیقیایی، ضرورت دارد که عناصر متعدد آن‌ها پیش یا پس از یکدیگر ظاهر شوند و برای یک آهنگساز همان‌قدر غیرممکن است که ریکاپیتولاسیون یا کودا را پیش از دولپان بگذارد که برای یک ریاضیدان امکان ندارد اعداد را به‌صورت 1، 2، 3، 4، 7، 5، 6 بشمارد و غیره و غیره. محدودیت‌های زمانی درست به‌اندازۀ محدودیت‌های فضایی غیرمنعطف هستند.
قیاس دیگری که می‌توانیم با فضا متصور شویم، در حوزۀ رنگ‌ها است: اشیاء مرئی در «فضای-رنگی» همان‌گونه‌اند که اشیاء فضایی در فضای سه-بعدی یا اشیاء زمانی در زمان وجود دارند. به بیان «ویتگنشتاین»: «یک لکۀ کوچک در میدان دید، هرچند الزاماً قرمز نباشد، اما باید رنگی داشته باشد: به عبارتی، این لکه در احاطۀ فضای-رنگی است.» تصور یک نقطۀ مرئی بی‌رنگ غیرممکن است. اگر یک نقطه مرئی است، الزاماً رنگ‌آمیزی‌ای دارد و بنابراین، تابع قوانین حدومرزهایی است که بر پدیدۀ رنگ حاکم هستند.
به‌این‌ترتیب، روشن می‌شود که انواع مختلف اشیاء در احاطۀ انواع مختلفی از «فضا» هستند. به بیان «ویتگنشتاین»: «به عبارتی می‌شود گفت که هر چیزی در فضایی از حالت‌ها و شرایط محتمل وجود دارد.» این فضا را می‌توانم خالی تصور کنم، اما نمی‌توانم شیء را بدون فضا تصور کنم. همچنین بدیهی است که این «فضاها» تشکیل‌دهندۀ محدودیت‌هایی برای آنچه اشیاء می‌توانند باشند، هستند. برای مثال، یک شیء فضایی، مثل یک میدان مغناطیسی، می‌تواند بزرگ باشد، اما نمی‌تواند سبز، سریع، یا وفادار باشد. یک شیء زمانی، مثل یک سیگنال صوتی، می‌تواند طویل باشد (طول‌موج بلندی داشته باشد) اما نمی‌تواند سیاه یا قدبلند باشد؛ و یک شیء مرئی، مثل مو، می‌تواند تیره باشد اما نمی‌تواند آرام یا نامحدود باشد. (البته این احتمال وجود دارد که یک شیء هم فضایی و هم مرئی و … باشد. در چنین مواردی «فضا»ی شیء به نسبت ابعاد افزوده‌شده، توسعه می‌یابد.)
به‌این‌ترتیب، «فضا»ی شیء بخش مهمی از هویت آن است. شناختن یک شیء مبیّن آن است که شخص «فضا»ی آن را می‌شناسد. این دانش یک امر پیشینی است، به این معنا که شخص مجبور نیست به‌واسطۀ مشاهدۀ تجربی پی ببرد که یک صدا سیاه نیست، یک نرخ تورم سبز نیست، یا یک تکه چوب مسئولیت‌ناپذیر نیست – درست همان‌طور که شخص به‌هیچ‌وجه نیازی به مشاهدۀ تجربی ندارد تا متوجه شود که یک فرد مجرد، متأهل نیست. به‌این‌ترتیب، «فضا»ی شیء بخشی از «منطق» آن است، یا به عبارتی، «فضا»ی موردبحث «فضای منطقی» است. «منطق» یک شیء، جزء لاینفک آن چیزی است که یک شیء است – این است مفهوم پافشاری «ویتگنشتاین» بر این‌که جهان صرفاً کلیتی از واقعیت‌ها نیست، بلکه کلیت «واقعیت‌ها در فضای منطقی» است.
ناگفته پیداست که جدای از سه «فضا»یی که ذکرشان در بالا رفت، «فضاها»ی دیگری نیز وجود دارند. در تجزیه‌وتحلیل مسائل فلسفی، «فضاها»یی مثل آنچه در ادامه می‌آید اغلب مهم و مرتبط شناخته می‌شوند: احساسات (که تنها می‌توان آن‌ها را به شکل معناداری به موجودات دارای قدرت درک و نه به اشیائی چون مداد، سنگ، یا اعداد اول، نسبت داد)، ویژگی‌های اخلاقی (که تنها قابل اطلاق به انسان‌ها هستند و تقریباً به‌هیچ‌وجه نمی‌توان آن‌ها را در مورد گربه‌ها متصور شد و قطعاً نمی‌توان آن‌ها را به درختان یا ماشین‌آلات نسبت داد)، جنسیت (که به موجودات ارگانیک و نه به پیکره‌های نجومی یا ماشین‌ها، نسبت داده می‌شوند)، رعایت قانون (که در یک بافت اجتماعی یا فرهنگی و نه در طبیعت بکر، پیاده می‌شود) و بسیاری موارد دیگر. بااینکه برخی نسبت‌دهی‌های خاص به‌طور آشکار پوچ و بی‌معنا هستند، اما موارد بسیاری وجود دارند که در آن‌ها سوءإعمال دسته‌بندی‌هایی خاص به‌اندازۀ کافی برای گیج کردن متفکرین جدی کافی هستند و نیز مواردی که در آن‌ها به حجم قابل‌توجهی از تجزیه‌وتحلیل برای آشکارسازی نقض قانون «فضای منطقی» نیاز است. روانشناسان، گاهی عملیات ذهن را به لحاظی توصیف می‌کنند که تنها قابل اطلاق به مغز است و جامعه‌شناسان سعی می‌کنند فعالیت‌های اجتماعی را به زبانی تحلیل کنند که به‌درستی متعلق به حوزۀ جانورشناسی یا مکانیک کلاسیک است و به‌این‌ترتیب هجمه‌ای از مسائل و مشکلات غیرضروری را به بار می‌آورند.
آنچه بر سطح اشیاء و واقعیت‌ها قائل می‌شویم، بر سطح زبان و دیگر واسطه‌های توصیفی نیز قائلیم، چراکه واقعیت‌ها و تصاویر مربوط به آن‌ها در یک «فضای منطقی» واحد موجودند. واقعیت‌ها، پیکربندی‌هایی از اشیاء و تصاویر، پیکربندی‌های متناظر عناصر تصویری هستند. با توجه به اینکه پیکربندی‌های اشیاء به‌واسطۀ «فضاها»ی متناسب تعیین می‌شوند، درنهایت، پیکربندی‌های عناصر تصویری نیز به‌واسطۀ همان «فضا» معین می‌گردند. بااین‌وجود، این رابطۀ اساساً هم‌ریخت و متناظر به‌واسطۀ این واقعیت که تصاویر می‌توانند فرم‌های متعددی به خود بگیرند، پیچیده می‌شود. به این معنا که یک واقعیت یکسان می‌تواند توسط تصاویر متعددی به تصویر کشیده شود بدون آنکه بخش مهمی از آن در هر تصویر از دست برود. یک مورد ساده زمانی است که فرم تصویر ضرورتاً با فرم واقعیت به تصویرکشیده‌شده یکسان باشد: «یک تصویر می‌تواند هر واقعیتی را به نمایش بگذارد که فرم آن را داشته باشد. یک تصویر فضایی می‌تواند هر چیز فضایی را به نمایش بگذارد، یک تصویر رنگی هر چیز رنگی را و غیره و غیره.» برای مثال، یک نقشه می‌تواند ارتباطات فضایی یک منطقۀ جغرافیایی، یک عکس رنگی در یک کتاب قارچ‌شناسی، ویژگی‌های مرئی یک قارچ، یک صدای ضرب (یک تصویر زمانی)، گام فردی که در حال راه رفتن است و … را با صراحت و به‌طور مستقیم به تصویر بکشند. مورد پیچیده‌تر زمانی است که یک تصویر فضایی یک واقعیت زمانی (مثل واقعیت موجود در نمودارهای تاریخی)، یا یک تصویر زمانی یک واقعیت فضایی (مثل زمانی که موقعیت یک دشمن توسط ضرب‌های طبل یا از طریق کدهای مورس مخابره می‌شود) و … را به تصویر بکشند. در این مورد، فرم تصویر با فرم واقعیت یکسان نیست و بااین‌وجود، واقعیت به‌طور کامل به تصویر کشیده می‌شود. این بدان معنا است که فرم تصویر به فرم («فضا»ی) واقعیت محدود نمی‌شود، اما به‌هیچ‌وجه به آن معنا نیست که این فرم توسط آن تعیین نمی‌شود. هر پیکربندی از عناصر فضایی الزاماً یک تصویر اصل و واقعی نیست. باوجودآنکه لزوماً نیازی نیست که یک واقعیت فضایی توسط یک تصویر فضایی به تصویر کشیده شود، اما قوانین فضایی که بر یک واقعیت فضایی حاکم هستند، به‌طورقطع، محدودیت‌های خاصی را بر شیوه‌ای که به‌واسطۀ آن می‌توان عناصر تصویری را در کنار یکدیگر جای داد، درصورتی‌که ترسیم تصویر هدف باشد، اعمال می‌کنند.
به شیوه‌ای که تصویر یک واقعیت توسط «فضا»ی یک واقعیت محدود می‌شود را می‌توان به‌واسطۀ رسم زیر که اغلب «تنظیم چنگال» نامیده می‌شود، شرح داد. اگر تصویر، تصویر یک تنظیم چنگال عادی بوده باشد، تصویر، تصویر چیزی خواهد بود که می‌تواند وجود داشته باشد؛ تصویر، نمایشگر یک حالت محتمل خواهد بود. اگر شیء یک شیء ساخته‌شده باشد، می‌توان گفت که عناصر تصویر قابل قیاس با عناصر متناظر در شیء هستند و اینکه شیوه‌ای که به‌واسطۀ آن، تکه‌ها در تصویر در کنار هم قرار می‌گیرند، همان شیوه‌ای است که به‌واسطۀ آن، آن‌ها در واقعیت در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. تصویر و شیء واقعی، هر دو، در یک «فضای منطقی» واحد هستند.