تاملات رنه دکارت و جدایی ذهن از جهان

بنا بر عقیدۀ «دکارت»، حیوانات روح ندارند و به‌تدریج استفاده از آن‌ها به‌عنوان مواد مرده و یا استفادۀ معمول و عادی از آن‌ها در آزمایش‌های علمی دردناک به یک امر بی‌عیب تبدیل شد؛ و فکر کردن به انسان‌ها به‌عنوان دستگاه و مکانیسم، نه‌تنها باعث شد تا سلاطین و پادشاهان و فرماندهان آن‌ها سربازانشان را به دید ابزارآلات محض جنگی ببینند (در این برهه از زمان بود که متۀ حفاری مکانیکی و آرایش‌های جنگی هندسی به ارتش‌ معرفی شدند)، بلکه عرضۀ کلان برده‌ها به سرزمین‌های خارجی را به‌عنوان ابزارهای صِرف تولید، تسهیل کرد. نفسی که به‌اندازۀ «دکارت» جدا و منفک از جهان خارجی است می‌تواند به موجودات زنده نزدیک شود و بسیار بی‌رحمانه‌تر از کسی که بر مبنای دلسوزی‌ای که هرکس می‌تواند نسبت به مخلوقات هم‌-جهانی خود داشته باشد به موجودات زنده نزدیک می‌شود، با آن‌ها رفتار کند.

ثنویت دکارتی همچنین بستر مناسب را برای دانشمندان امروزی فراهم کرد تا بتوانند در باب جهان به لحاظ معانی مجرد آن تفکر کنند. برای مثال، جهان‌بینی فیزیک نیوتنی تا حد بسیار زیادی به‌واسطۀ سیستم فلسفی «دکارت» تسهیل شد. پیش از «دکارت» و «نیوتن» پدیده‌های واضح و قابل‌مشاهده‌ای مثل افتادن سیب از درخت، آهنگ موزون امواج در اقیانوس‌ها، یا حرکت سیارات به دور خورشید رویدادهای منفک از هم و مجزایی بودند؛ اما از دیدگاه مفهوم‌سازی انتزاعی «نیوتن»، سیب، اقیانوس و اجرام آسمانی همگی در ذات یکی شدند: اجرام توسط اجرامی جذب شدند که بر طبق قوانین جاذبۀ مشابهی حرکت می‌کنند. به یک معنا، از دیدگاه عالمان، تنوع وسیع اشیاء حسی از بین رفت. آنچه تمامی مواد در داشتن آن مشترک هستند و قوانینی که به لحاظ ریاضیات حاکم بر حرکات آن‌ها اعلام شدند، کانون اصلی توجه مشاهده‌گرهای مدرن طبیعت را شکل دادند. تغییر رویکرد از تنوع و جزئیات حسی به ماهیت‌ها و ساختارهای انتزاعی سهم به سزایی در افزایش قدرت کنترل بشر بر جهان طبیعت داشت، اما از سویی مشاهده‌گر را با چیزهایی که مشاهده می‌کرد بیگانه ساخت. این روند، فاصله گرفتن بر مبنای محاسبات ریاضی را جایگزین لمس نزدیک اشیاء، بوییدن و دیدن آن‌ها کرد و غلبه بر واقعیت به‌واسطۀ ذهن به شیوه‌ای که تفکیک بنیادین ذهن از جهان «دکارت» آغازگر آن بود را آسان ساخت.
ثنویت دکارتی نمودهای بسیار دیگری در فرهنگ عصر خودش داشت. معماری باغ فرانسوی [۴] سده‌های ۱۷ و ۱۸ جلوۀ برجسته و قابل‌توجهی از روح تفکر دکارتی است. چشم‌اندازی از این نوع که در سرتاسر اروپا به شکلی وسیع از آن کپی‌برداری شد، به‌واسطۀ تلفیق روشنگر اشکال هندسی و صورت‌های موجود در طبیعت تعریف می‌شود. زمین طبیعی یک باغ را نمی‌توان به همان‌ شکل اولیه‌اش نگه داشت، بلکه زمین باید به‌دقت هم‌سطح شود و سپس به بخش‌های منظم تقسیم‌بندی شود تا اینکه به طرح اولیۀ یک ریاضیدان شباهت پیدا کند. گیاهان به نحوی در این زمین قرار داده می‌شوند که خطوط، اشکال دایره‌ای و بیضی‌شکل و یا مازهایی را تشکیل دهند که با دقت زیاد طراحی شده‌اند. درخت‌ها و بوته‌ها تک‌تک به نحوی قطع و هرس می‌شوند که نمای کاملی از اشکال کروی، مخروطی، مربعی یا دیگر اشکال هندسی را به نمایش بگذارند. طراحی طبیعت در قالب صورت‌هایی که طبیعی نیستند، عمقی‌ترین علاقه و میل مردمان این عصر بود. هندسۀ محض ساختۀ دست بشر، ساخته‌ای از ذهن مجرد او است. تحمیل هندسه بر چیزی که در حالت عادی در قالب شکل‌های بی‌قاعده رشد می‌کند، نمود شهوانی قدرت و تسلط ذهن حاکم و مستقل، بر جهان خارج است.
تفکیک دکارتی ذهن از تمامی مواد فیزیکی نه‌تنها نوعی نگرش لجوجانه نسبت به طبیعت را حاضر و آماده در اختیار ذهن بشر قرار می‌دهد، بلکه به ارتقاء سطح نگرش او نسبت به یادبودها و آثار خلق‌شده در طول تاریخ نیز کمک می‌کند. این رویکرد به شیوه‌ای که «دکارت» به شهرهای قدیمی اروپا، شهرهایی که به‌واسطۀ روند کند و تدریجی ساخت و تجمع خانه‌ها و خیابان‌ها در طول قرن‌ها، طراحی و ساختار بی‌قاعده‌ای دارند، نگاه می‌کند، آشکار و مشخص می‌شود. «دکارت»، آن‌چنان‌که درخور مبتکر مختصات کارتزین است، یک شبکۀ منظم و قاعده‌مند هندسی را به طراحی‌های کج‌ومعوج جوامع قرون‌وسطایی ترجیح می‌داد. او در کتاب گفتار در روش خود می‌نویسد:

چنانکه عمارتی که یک معمار برعهده‌گرفته و انجام داده غالباً زیباتر و مناسب‌تر از ساختمان‌هایی است که چندین کس خواسته‌اند آن را اصلاح کنند و دیوارهای کهنه را که برای منظورهای دیگر ساخته‌شده در آن به‌کاربرده‌اند. به‌این‌ترتیب، شهرهای کهن نیز که نخست دهکده بوده و به ‌مرور زمان به شهرهای بزرگ تبدیل‌شده‌اند، غالباً نسبت به آبادی‌های منظمی که یک نفر مهندس به سلیقۀ خود در بیابان طرح آن‌ها را ریخته، زشت و بدترکیب هستند. هرچند عمارت آن‌ها را چون یکان‌یکان در نظر گیری، به همان آراستگی ساختمان‌های دیگر، بلکه آراسته‌تر است. ولیکن چون تنظیم و جمع آن‌ها را با یکدیگر بنگری که یکی بزرگ و دیگری کوچک و کوچه‌ها کج و ناهموار است، گویی تصادف و اتفاق آن‌ها را به این صورت درآورده و ارادۀ مردم عاقل در آن دخیل نبوده است.

از معماری معرف صد و پنجاه سال بعد، کمتر یا بیشتر از این مدت (به‌طور خاص از قلعه و پارک «ورسای») به‌روشنی پیداست که معمارانی که پرورش‌یافتۀ عصر «دکارت» بودند ترجیح داده‌اند مستقل و به‌دوراز تمامی آثار باقی‌مانده از گذشته کار کنند و ساخت هر چیزی را از ابتدا شروع کنند. زیبایی و راحتی اساساً در ساخته‌های ذهن بشری، در ایدۀ «عقل و منطق انسان را هدایت خواهد کرد»، دیده می‌شد، درحالی‌که طبیعت و آثار باقی‌مانده از تاریخ در بهترین حالت، خود مواد خام در دسترس و در بدترین حالت، نوعی رنجش و تهدید تلقی می‌شدند. تقارن و نظم و قاعدۀ معماری هندسی، دژ مستحکم نظم و پایداری است که در مقابل تهدید و خطرات عدم قطعیت و هرج‌ومرج، قد علم می‌کند، درست همان‌طور که بازسازی فلسفی واقعیت بر مبنای جملۀ معروف «دکارت»، «من فکر می‌کنم، پس هستم»، سنگر محافظ این فیلسوف در برابر جریان بدگمان آرامش‌برهم‌زننده و عدم‌قطعیت‌هایی بود که او عزم خود را برای غلبه بر آن‌ها جزم کرده بود. جداسازی خویشتن به‌عنوان ذهن محض از احتمالات طبیعت غیرقابل‌کنترل و تعریف آن به‌عنوان حاکم مطلق بر هر چیز خارجی، دیدگاه پایه‌ای بود که وجود مردم در عصر «دکارت» را شکل می‌داد.
اما اربابی کردن بر طبیعت، بهای سنگین خود را دارد: این حاکمیت بیانگر بیگانگی حاکم از چیزهایی است که بر آن‌ها حکومت می‌کند. نفس دکارتی‌ای که بر طبیعت فرمانروایی می‌کند باید چیزهایی را در خودش تغییر دهد – احساسات، تمایلات، جسم و هر چیز دیگری که بخشی از جهان خارج است. سردی و بی‌روحی خاصی در فرم‌های هندسی و سبک زندگی ذهن دکارتی وجود دارد و به دنبال آن شاهد نوعی اشتیاق زیاد و نیمه‌خودآگاه به طبیعتی که از دست رفته است، هستیم. باوجود رضایت وافری که مردم از طبیعت مطیع و مهارشده دارند، چیزی درون آن‌ها است که میل به سلطه‌گری بر طبیعت ندارد، بلکه می‌خواهد در کنار او باشد. همان‌طور که خواهیم دید، این دوسوگرایی باطنی نسبت به طبیعت، نقش بسیار مهمی در فیلم «سال گذشته در مارین‌باد» بازی می‌کند. ویژگی دوسوگرایی باطنی، پارامترهای درونی‌ای را به دست می‌دهد که داستان فیلم بر اساس آن‌ها گره‌گشایی می‌شود.
میراث مهم دیگری که از تفکیک بنیادین دکارتیِ ذهن از هر چیز فیزیکی نشئت می‌گیرد، فردگرایی ذاتاً نفس‌گرایانه‌ای است که چندین و چند بار در طول دورۀ فلسفۀ مدرن اروپا ظهور کرد. نفس‌گرایی [۵] نظریۀ فلسفی افراطی‌ای است که می‌گوید من تنها موجودی هستم که وجود دارد. این نظریه از دید هرکسی که در مورد آن بحث می‌کند، مطلقاً و بدون استثنا به‌عنوان ایده‌ای مضحک یا دیوانه‌وار تلقی می‌شود و بیشتر فلاسفه این‌طور فرض‌ کرده‌اند که دلایل مجاب‌کننده‌ای وجود دارد که بر طبق آن‌ها می‌توان این نظریه را بدون فوت وقت رد کرد. بااین‌وجود، آن‌طور که «دکارت» فرآیند شک افراطی و بنیادین خود را پایه‌ریزی می‌کند و توضیح می‌دهد، اجتناب از این نتیجه‌گیری که خویشتن شکاک شاید به‌واقع تنها موجودی باشد که وجود دارد را غیرممکن می‌سازد. به‌رغم تمامی تلاش‌هایی که در جهت ردّ این نظریه صورت گرفته است، مکتب دکارتی همچنان تحت تسخیر روح نفس‌گرایی است. چراکه اگر امکان شک کردن به وجود جهان خارجی وجود دارد، پس امکان برابری برای شک کردن به وجود دیگر انسان‌ها نیز هست. اگر رودها و کوه‌ها یا میز تحریری که روی آن می‌نویسم می‌توانند توهمات اندیشۀ خیالی من باشند، پس روشن است که مردمی که در این جهان آن‌ها را درک می‌کنم نیز می‌توانند خیالی باشند. آن چیزهایی که من از حواسم دریافت می‌کنم می‌توانند جلوه‌هایی از موجودهایی باشند که خارج از من وجود دارند، اما این امکان هم وجود دارد که آن‌ها صرفاً تأثرات حسی‌ای باشند که فقط در ذهن من ساکن هستند. جنبۀ فریبندۀ شک دکارتی، این دعوی و احتجاج است که من نمی‌توانم به خارج از خودم قدم بگذارم، به این معنا که بتوانم ببینم که آیا آنچه من می‌بینم واقعی است یا خیر. من همیشه و به‌طور چاره‌ناپذیری درون ذهنم هستم و این همواره احتمال نظری حقیقت داشتن بحث نفس‌گرایی را بر قوت خود باقی نگه می‌دارد.
«دکارت» در کتاب «تأملات» خود طرح برنامۀ شک افراطی‌اش را پایه‌ریزی می‌کند، آن را پیش می‌برد و سپس به این نتیجه می‌رسد که چیزی وجود دارد که احتمالاً نمی‌تواند به آن شک کند: به عمل شک کردن خودش و به‌این‌ترتیب به وجود خویشتن متفکر خودش. از این نقطه به بعد، او بحث را با این استدلال پیش برده است که وجود جهان خارجی را نیز می‌توان اثبات کرد؛ اما درحالی‌که احتمالاً «دکارت» خود را نسبت به واقعیت آنچه حواس انتقال می‌دهند، مجاب کرده است، بسیاری از دیگر فلاسفه را متقاعد نکرده است که استدلالش از این منظر بی‌عیب و نقص است. برهان او در حمایت از واقعیت داشتن جهان خارجی به‌واقع با چیزی بیشتر از ادعای او مبنی بر اینکه خدا خوب است و اینکه بنابراین خدا به هیچ‌کس اجازه نمی‌دهد تا جایی فریب بخورد که «اهریمن بداندیش» مردمان را فریب می‌دهد، برابری نمی‌کند. به‌این‌ترتیب، «دکارت» به‌عنوان فیلسوفی که شک‌هایش بسیار متقاعدکننده‌تر و وسوسه‌کننده‌تر از برهان‌هایش برای خط بطلان کشیدن بر این شک‌ها بوده‌اند، مغلوب تاریخ شده است. برهان رؤیای دکارت از ابتدای تأملات او تا به امروز تأثیرگذارتر و جذاب‌تر از اقدام او به ردّ حس و شعور مشترک تلقی شده است. به‌عبارت‌دیگر، به‌محض آنکه «دکارت» شک افراطی و بنیادین خود را مطرح کرد، دیگر هیچ‌گاه نتوانست راه بازگشت خود به ادراک قاطع جهان خارجی به‌عنوان یک ماهیت واقعی را پیدا کند. در مدار تفکر دکارتی، واقعی نبودن آنچه من خارج از خودم درک می‌کنم همچنان یک احتمال نظری و بنابر آن، حقیقت احتمالی نفس‌گرایی، یک تفکر آزارنده است.

همان‌طور که پیش‌ازاین اشاره شد، «دکارت» فیلسوفی بود که ترجیح می‌داد در تنهایی و انزوا به تفکر بپردازد. او ایدۀ «من فکر می‌کنم، پس هستم» را محور درونی جهان‌بینی خود قرار داد و به‌این‌ترتیب الگویی از خود-تعمقی را خلق کرد که تأثیر ژرفی بر کل فلسفۀ مدرن اروپایی گذاشت. بخش اعظم آنچه متفکرین بعد از او به‌دقت مورد مداقه قرار دادند، حول محور تفکیک بنیادین خویشتن از هر چیزی خارجی می‌گردد و گاهی با تلاش‌های نافرجامی برای دوباره پیوند دادن خویشتن با باقی جهان و دیگر انسان‌ها همراه است. روش جدلی تفکیک بنیادین خویشتن از جهان خارجی و ارتباط-مجدد غیرقابل‌اجتناب آن با جهان خارج تا حدّ زیادی معرف تفکر مدرن اروپایی است. این روش جدلی از همان نوعی است که بطن فیلم «سال گذشته در مارین‌باد» را نیز شکل می‌دهد. به‌عنوان یک تعریف خلاصه‌وار از فیلم می‌توان گفت که داستان، تلاش ذهن دکارتی برای پیدا کردن راه خروجی از دخمۀ پرپیچ‌وخم انزوای نفس‌گرایانه‌اش است.